هنر قلم کاری اصفهان

هنر قلمکاری یکی از هنرهای اصیل در صنایع دستی این مرز و بوم به شمار می رود که قلمکاری اصفهان قدمتی چند ساله در سرزمین ایران دارد.اصفهان یکی از مهمترین مراکز این هنر است که هنرمندانش از دیر باز با این هنر آشنا بوده اند.سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به تازگی به منظور ارج نهادن به این هنر ایرانی و تقدیر از تعالی آن در نزد هنرمندان، مهر اصالت آن را در اصفهان به یکی از هنرمندان این فن اعطا کرد.

خرید صنایع دستی

هنر قلمکاری اصفهان چیست؟

قلمکاری که به آن چیت سازی هم می‌گویند هنر چاپ کردن یا نقش زدن بر روی پارچه است. قلمکاری در لغت از دو واژه‌ی قلم و کاری تشکیل شده است که می‌توان آن را کار هنری که با قلم انجام می‌شود معنی کرد.

آشنایی با قلمکاری اصفهان | هنری از نصف جهان

اگر در بازار اصفهان به راه بیفتید، پارچه هایی پر نقش و نگار توجه تان را به خود جلب خواهد کرد و با کمی پرس و جو خواهید فهمید که اینها حاصل هنر قلمکاری یا قلمکارسازی هستند. قلمکاری هنر چاپ یا نقش زدن بر روی پارچه است که برخی از آن با عنوان چیت سازی یاد می کنند. این پارچه کاربردهای متفاوتی دارد که عبارتند از: رومیزی، روتختی، سجاده، سفره، روسری، کیف، رویه لحاف، رویه پشتی، دستمال و كتیبه هایی برای تزیین مجالس سوگواری.

طراحی دکوراسیون سنتی

چرا قلمکاری؟ چرا چیت سازی؟بررسی هنر قلمکاری و چاپ سنتی - مارسین

شاید برای شما هم این سوال پیش بیاید که چرا از این هنر با دو عنوان یاد می شود. دلیل این تفاوت، تغییراتی هستند که صنعت قلم کاری اصفهان به خود دیده است. وجه تسمیه این هنر به نوع تولید و نحوه ساخت آن باز می گردد. در بدو پیدایش این صنعت کار نقش اندازی بر روی پارچه‌ های پنبه‌ ای و احتمالا ابریشمی با قلم صورت می گرفت و در واقع طرح، با هنر نقاشی بر روی پارچه پیاده می شد. نیاز به سرعت زیاد در تولید پارچه قلمکار باعث شد تا استفاده از قالب برای کلیه طرح‌ها و نقوش رایج شود و نام چیت سازی را به خود بگیرد. البته چیت سازی به طور کلی همان چاپ روی پارچه است و به عنوان یک غلط مصطلح معادل پارچه قلمکار به کار برده می شود.

قلمکاری و دیگر هنر‌ها

بین نقش‌های مربوط به قلمکاری و دیگر هنر‌ها مانند قالیبافی، گچبری، کنده کاری و … تشابه بسیاری وجود دارد که این امر نشان دهنده‌ی این است که هنرمندان طرح‌ها و نقش‌های این چند هنر را با یکدیگر تلفیق می‌کردند و نقش جدیدی را ارائه می‌دادند.
همچنین طرح‌ها و نقش‌های کاشی کاری‌های ایرانی از دوره‌ی صفویان به بعد از نقش‌های قلمکاری و قالیبافی ایرانی گرفته شده است.

پارچه‌ی قلمکاری

پارچه‌های مورد استفاده در قلمکاری معمولا پنبه، ابریشم، کتان، متقال، ململ حاجی علی اکبری چلوار و کرباس است. بهترین پارچه برای قلمکاری پارچه‌ی نخی است، زیرا الیاف پنبه پذیرش رنگشان بهتر از پشم است.

انواع طرح‌ها و نقش‌های قلمکاری اصفهان

برای قلمکاری از طرح‌ها و نقش‌های مختلفی استفاده می‌شود که برخی از آن‌ها عبارتند از:
مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه‌ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان‌های حماسی عاشورا.

نکاتی در مورد رنگ‌های قلمکاری اصفهان

  • رنگ‌های مورد استفاده در قدیم انواع رنگ‌های طبیعی شامل رنگ‌های گیاهی، حیوانی و معدنی بوده است. ولی امروزه به دلیل دشواری تهیه و تثبیت رنگ‌های طبیعی از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌کنند.
  • جالب است بدانید که یکی از مراحل حساس این حرفه رنگسازی آن است که استادان قلمکار بر اساس تجربه شان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن و … مواد رنگی مورد نظرشان را تأمین می‌کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می‌پردازند.
  • رنگ‌های اصلی که در قلمکاری استفاده می‌شود عبارتند از: سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد؛ که می‌توان با ترکیب این رنگ‌ها، رنگ‌های فرعی دیگری نیز ساخت.
  • نکته جالب توجه در تهیه‌ی رنگ‌های اصلی این است که کتیرا به علت غلظتی که دارد در تمام رنگ‌ها برای جلوگیری از پخش شدن رنگ روی پارچه، به کار می‌رود. به این صورت که کتیرا را ۱۰ الی ۱۲ ساعت در آب خیسانده و صمغ تولید شده را به رنگ اضافه می‌کنند.
  • گیلیسیرین، روغن کرچک و کنجد را در تمام رنگ‌ها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالب‌ها و ازدیاد دوام آن‌ها مورد استفاده قرار می‌دهند.

قالب قلمکاری چیست و چگونه تهیه می‌شود؟

قالب چاپ قلمکاری یا چیت سازی از چوب درخت گلابی و زالزالک ساخته می‌شود، زیرا این چوب‌ها نسبت به دیگر چوب‌ها انعطاف پذیرتر و محکم‌تر است. طرح ریزی و اسکله کاری نام عملیاتی است که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در می‌آورند که تماما توسط دست اساتید هنرمند انجام می‌شود. پس از آماده شدن قالب، آن را با پیه چرب می‌کنند تا چوب خشک نشود و ترک نخورد. جالب است بدانید که برای چاپ یک طرح چهاررنگ، چهارقالب به صورت جدا تهیه و استفاده می‌شود.

تاریخچه ی قلمکاری اصفهان

تولد این هنر در دوره شاه عباس در قرن یازدهم می باشد که به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع قلم کاری تولید و ساخته می شد اما معروف ترین آن ها قلم کاری زر یا اکلیل بود. در دوره شاه عباس لباس بسیاری از مردان ، زنان و کودکان از پارچه های قلم کاری تهیه می شد.

در دوره صفویه این هنر بسیار مورد توجه قرار گرفت و گسترش یافت ، میتوان گفت دوره پررونق آن از دوره صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید.

قلم کاری  سابقه روشنی ندارد و شاید مفصل‌ ترین توضیحی که تاکنون درباره آن داده شده همان باشد که قبلاً فیلیس آکرمن در جلد سوم کتاب پوپ (Pope) بدست داده و از قول نویسنده ‌ای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) پیدا شده ‌است.

در حال حاضر اصفهان مرکز تولید قلم کاری ایران است که در زمان صفویه پایتخت ایران بود. در این دوره بیشتر لباس ‌های مردان و زنان از پارچه‌ های قلمکاری تهیه می‌ شد. یک نوع قلمکاری با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه برای لباس مردانه و زنانه تهیه می‌ شد و از انواع دیگر قلمکاری می‌ توان حفره‌ ای زر یا اکلیل جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد.

در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلم کار سازان درآمد و کارگاه ‌های تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلم کار به وسیله قالب ‌های چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام می ‌شود و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی را قالب‌ سازی تشکیل می‌ دهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوب‌ های مانند گلابی و زالزالک تراشیده می‌ شود .

انواع صنایع دستی ایران

مراحل کار قلمکاری اصفهان

  • ابتدا باید رنگ‌های مورد نیاز را تهیه و ترکیب کنند.
  • پارچه‌هایی که قرار است روی آن‌ها طرح و نقش زده شود را به مدت پنج روز در رودخانه قرار می‌دهند تا آهار و مواد زائدشان خارج شود.
  • قبل از چاپ نقش، رنگرزی زمینه نخودی پارچه با پوست انار انجام می‌شود.
  • پس از نوبت به نقش زنی پارچه می‌رسد و قلمکار به کمک‌قالب‌های چوبی به چاپ نقش‌های مختلف بر روی پارچه مشغول می‌شود
  • پس از نقش زدن با رنگ‌های مشکی و قرمز پارچه را به مدت ۲ الی ۳ ساعت در آب روان می‌شویند تا رنگ‌های اضافی آن از بین برود.
  • پارچه را خشک کرده و آماده برای تثبیت رنگ می‌کنند (تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می‌رسانند. سپس مقداری حدود ۱۲ کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا رنگ‌ها تثبیت شود).
  • بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آن‌ها اعمال و سپس آمادهٔ ارائه به بازار می‌شود.

مراحل قلمکار سازی

در اینجا مروری داریم بر مراحل مختلف تهیه پارچه قلمکار که نقش و نگارش هر کسی را محو تماشای خود می کند:

1- شستشوی پارچه پیش از کار

قلمکارسازان بعد از تهیه‌ رنگ‌ها، پارچه‌ ها را به خوبی می شویند تا آهار و مواد زاید آنها از بین برود. پارچه ها را به مدت پنج روز در آب رودخانه می گذارند و تکانشان نمی دهند. سپس یک سر پارچه را می گیرند و با کوبیدن سر آزاد آن به سنگ، مواد زاید از پارچه بیرون و به اصطلاح آن را آبخور می کنند. رنگرزیِ زمینه نخودیِ پارچه یکی از مراحل معمول در قلمکارسازی است که با پوست انار و هلیله انجام می شود. برخی ترجیح می دهند پارچه را سفید کنند به همین جهت پس از شستشو آن را بر روی زمین شنی پهن و مرتبا بر روی آن آب می پاشند تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید سفید شود. اگر قسمتی از طرحی که قرار است روی پارچه پیاده شود رنگی باشد زمینه نقش باید به رنگ زرد در آید نه سفید‌. پس از خشک شدن پارچه آن را در اندازه های مختلف می برند تا از آنها انواع قلمکار، مانند پرده و رومیزی تهیه شود.

متاسفانه از این مرحله کار تصویری از دست نیست. این تصویر مربوط به شستشوی پس از پایان کار است. شما می توانید تصاویر خود را برای ما ارسال کنید تا با نام شما در کارناوال منتشر شوند. عکس را از اینجا آپلود کنید.

2- چاپ نقش بر روی پارچه

برای چاپ قلمکار بر روی پارچه، میزی از چوب چنار، توت و یا الوار جنگلی لازم است كه سطحی به طول دو متر و عرض یک و نیم متر دارد و روی پایه های محكمی با ارتفاع شصت سانتی متر قرار گرفته است. پایه های میز را به اندازه ده سانتی متر در كف كارگاه فرو می کنند تا از تکان خوردن میز جلوگیری به عمل آید. سطح این میز را با روی هم گذاشتن پارچه پشمی و یا كتانی به ضخامت تقریبی هفت سانتی متر می رسانند تا موقع چاپ با ضربه دست استاد قلمكاری قسمت های ریز و درشت و حساس قالب نیز به راحتی روی پارچه قرار گیرند.

بعد از شستشو نقش زنی بر روی پارچه آغاز می شود و هنرمند با کمک قالب‌های چوبی -که هر کدام نشان از یک رنگ دارند- نقوش را به پارچه منتقل می کند. استاد قالب را به رنگ سیاه آغشته و قدری كتیرا به آن اضافه می کند که به هنگام چاپ اصطلاحا شُره نکند. قالب را با دست چپ در نقطه مورد نظر روی پارچه فشار می دهد و با ضربه مشت دست راست کاری می کند که نقش از روی قالب بر روی پارچه انتقال یابد. استادان قلمكار پارچه ای به نام دست پیچ یا مچ بند به دست خود می بندند. این دست پیچ از چرم و یا از پارچه است و برای جلوگیری از درد و ناراحتی های ناشی از ضربه و فشار دست بروی قالب استفاده می شود. بعد از نقوش سیاه نوبت به رنگ های قرمز، آبی و زرد می رسد تا بر روی پارچه بنشینند. در هر کارگاه هر قالب زن پیاده سازی یک رنگ را برعهده دارد و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می سپارد.

کاربرد سبد حصیری و نظم بخشیدن به منزل

3- شستشوی پارچه و تثبیت رنگ

بعد از نقش زدن، پارچه را مجددا می شویند تا رنگ های اضافی خارج شود و پس از خشک شدن، آن را برای تثبیت رنگ آماده می کنند. برای تثبیت رنگ پاتیلی را از آب پر می کنند و آن را به جوش می آورند. برای هر 1000 متر پارچه حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده و بعد از آن حدود 90 كیلوگرم مغز روناس را به آب اضافه می کنند. پارچه را در این آب می جوشانند تا رنگ ها تثبیت شوند. قبل از تماس با روناس، رنگ قرمز نقش ها به رنگ چرک است و کم کم به حالت اصلی خود ظاهر می شود. به وسیله چوب های بلند پارچه ها را زیر و رو می کنند تا محلول حاصل کاملا به خورد پارچه برود. پس از درآوردن پارچه از این محلول آن را باز هم در آب رودخانه شستشو می دهند؛ سپس آن را دوباره به سنگ می کوبند تا آب و روناس آن خارج شود.

پس از خشک کردن، پارچه ها به دو قسمت تقسیم می شوند؛ نخست پارچه هایی که باید زمینه کرم داشته باشند و برای مرحله بعدی چاپ یعنی گرفتن رنگ های دیگر به کارگاه فرستاده شوند. دوم پارچه هایی که باید زمینه شان سفید شود و به مرحله سفیدگری نیاز دارند.

سفید گری: پارچه هایی که باید زمینه سفید پیدا کنند را در محلولی مخصوص فراهم می شود، می خیسانند. سپس پارچه را روی زمین پهن می کنند به طوری که نقش هایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. مدام روی پارچه آب می پاشند تا نمدار بماند و خشک نشود. کار سفیدگری پارچه در تابستان 5 روز طول می کشد و این زمان در زمستان ممکن است به یک ماه هم برسد. این زمان بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد. پس از تمام شدن کار سفید گری، کار چاپ رنگ های آبی، زرد و سبز روی پارچه شروع می شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه، کار تقریبا به پایان می رسد.

پس از تمام شدن کار سفید گری، اگر نیاز باشد پارچه را دوباره به کارگاه می فرستند تا رنگ های آبی، زرد و سبز روی آن پیاده شود. در مرحله آخر دوباره پارچه را شستشو می دهند.

در آخرین مرحله شستشو بعد از خشک کردن پارچه در هوای آزاد نوبت منگوله زنی یا ریشه تابی می رسد و سپس پارچه ها راهی بازار می شوند.

کاربرد‌های پارچه‌های قلمکاری اصفهان

کاربری‌هایی که معمولاً برای پارچه‌های قلمکاری در نظر گرفته می‌شود عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.
اخیرا اصفهان به عنوان نامزد شهر جهانی قلم کاری از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به شورای جهانی صنایع دستی معرفی شد.

شیوه های قلمکاری

می توان تکنیک تولید پارچه قلمکار را در چهار دسته طبقه بندی کرد که عبارتند از:

  • قلمکار معمولی که رایج ترین نوع قلمکاری محسوب می شود و با استفاده از قالب صورت می گیرد. این نوع قلمکار شامل سیاه قلم و قلمکار قلمی است.
  • رنگ آمیزی الوان که به دلیل بالا رفتن دستمزدها و تاثیر آن در قیمت نهایی کمتر تولید و مصرف می شود.
  • قلمکار زرنگار که برای سلاطین و درباریان صفویه تولید می شد و امروزه منسوخ شده است. برای تولید این نوع قلمکار طلا را در تیزاب می کردند و به جای رنگ روی پارچه به کار می بردند. نمکِ آب باعث پوسیدگی این لایه می شد و پارچه را سوراخ می کرد. امروزه گرانی و کم دوامی این نوع قلمکار از عوامل عدم تولید آن است.
  • قلمکار هندی که از نقش و نگار هندوستان بود و توسط استادانی که در زمان قاجاریه به هند رفته بودند، استفاده می شد. امروزه این قلمکار کاملا منسوخ شده است.

امروزه سه روش برای قلمکارسازی وجود دارد كه می‌توان آنها را به صورت جدا جدا یا در کنار هم به کار برد.

1- استادکار، قالب (مهر یا باسمه) را به خمیر كتیرا و یا موم آغشته می کند و به روی پارچه می زند. سپس پارچه را رنگ می کنند و به این صورت قسمت مهر شده آن سفید و بدون رنگ باقی می ماند. در مرحله بعدی مهر را می‌شویند و این کار را با یک رنگ دیگر تکرار می کنند. در این روش گاهی رنگ ها، در قسمت هایی تداخل پیدا می کنند و نقوش جالبی به وجود می آید. این روش در ایران متداول است و هنوز هم به صورت محدود از آن استفاده می شود.

2- استادکار مهر را روی پارچه می‌زند. وقتی پارچه را رنگ می کنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر می کند و ثابت می شود و با شستن پارچه رنگ قسمت های دیگر از بین می‌رود. این روش هم یکی از مهم ترین روش ها به شمار می رود و هنوز کاربرد دارد.

3- استادکار مهر را به رنگ آغشته و روی پارچه می زند. در این روش طرح مستقیما روی پارچه منتقل می شود. این روش، مرسوم ترین روش است و هم با رنگ های طبیعی و هم با رنگ های مصنوعی قابل انجام است.

توزیع و مصرف پارچه قلمکار در دنیای امروزخرید اینترنتی پارچه چیت سازی ( پارچه قلمکاری خام طرح دار) طرح بته

در هزینه های تولید پارچه قلمکار، دستمزد كارگر سهم بیشتری نسبت به ارزش مواد و مصالح به كار رفته در پارچه را دارد و هفتاد درصد كل ارزش پارچه قلمكار شامل دستمزد و سی درصد بقیه مواد اولیه است.

تولید قلمكار هنوز منبع شغل و درآمد قابل توجهی برای اصفهانی ها است و نسبت به سایر مشاغل سنتی اصفهان جایگاه بهتری دارد.

موارد استفاده قلمكار نیز زیاد است و این مساله بر اهمیت تولید آن می افزاید. حتا افراد از قواره های قلمكار كه به طول و عرض سه متر در نود به بازار عرضه می شوند نیز استفاده می کنند.

تعداد کمی کارگاه برای تهیه قالب برای قلمكار فعال هستند که تعدادشان به انگشتان یک دست هم نمی رسد. نقش و نگار قلمكار ساخته و پرداخته قالب است و این موضوع اهمیت آن را نشان می دهد.

البته برعكس كارگاه های قالب تراشی كه امروزه مرکزیت ویژه ای ندارند، كارگاه های تهیه پارچه قلمكار هنوز از مركزیت خاصی برخوردار هستند و بازار قلمكار سازها در اصفهان مركز قلمكار سازی به شمار می رود. این بازار به سراها و تیمچه های مختلف در زمان صفویه مشرف بوده و به دستور شاه عباس بزرگ در ضلع شمالی میدان نقش جهان ساخته شده است. تمركز فعالیت قلمكارسازها باعث شده تا این محل به نام بازار چیت سازها معروف شود.

به جز اصفهان، تبریز، رشت، کاشان و مشهد نیز دستی در تولید پارچه قلمکار دارند و می توانید از این شهرها نیز این پارچه را تهیه کنید.

آموزش ساخت بند عینک

ویژگی های یک پارچه قلمکار مرغوب

از کجا بفهمیم که پارچه قلمکاری اصفهان مرغوب تهیه می کنیم؟ باید بدانید که کیفیت یک پارچه قلمکار را عوامل گوناگونی تعیین می کنند:

اول نوع پارچه زیر کار که باید از جنس پنبه باشد چرا که در غیر این صورت رنگ را به خوبی جذب نمی کند و در نقوش ایجاد شده نواقصی به وجود می آید.

دوم رنگ های به کار برده شده که اهمیت بسیاری دارند. استفاده از رنگ های طبیعی و موادی مانند کتیرا و گلیسیرین که با رنگ ها برای تثبیت هرچه بیشتر آن ها مخلوط می شوند، عمر قلمکار را افزایش می دهد.

سوم نقوش به کار رفته یا همان قالب های استفاده شده در آن و توجه به تعدد رنگ ها چرا که در پارچه های قلمکاری اصفهان هر چه تعداد رنگ ها بالاتر باشد، تعداد مهرها نیز بیشتر است و تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند نیز به همین میزان افزایش می یابد. همین باعث می شود که مهرها هرچه منظم تر بر روی پارچه زده شوند.

ورود | ثبت نام
شماره موبایل یا پست الکترونیک خود را وارد کنید
برگشت
کد تایید را وارد کنید
کد تایید برای شماره موبایل شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد تا دیگر
برگشت
رمز عبور را وارد کنید
رمز عبور حساب کاربری خود را وارد کنید
برگشت
رمز عبور را وارد کنید
رمز عبور حساب کاربری خود را وارد کنید
برگشت
درخواست بازیابی رمز عبور
لطفاً پست الکترونیک یا موبایل خود را وارد نمایید
برگشت
کد تایید را وارد کنید
کد تایید برای شماره موبایل شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد تا دیگر
ایمیل بازیابی ارسال شد!
لطفاً به صندوق الکترونیکی خود مراجعه کرده و بر روی لینک ارسال شده کلیک نمایید.
تغییر رمز عبور
یک رمز عبور برای اکانت خود تنظیم کنید
تغییر رمز با موفقیت انجام شد