در این مطلب می خودهیم درباره هنرهای ایران باستان بنویسیم باید بدانید که قدیمی ترین مرحله ی زندگی بشر در فلات ایران تمدن عصر حجر است. به نظر می آید مربوط به ۱۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ سال پیش باشد. مدارک این زندگی در غار کمربند و غار هوتو، هر دو در نزدیکی بهشهر مازندران و همچنین غار میرملاس و غار دوشه، هر دو در لرستان وجود دارد.
غارهای «هومیان»، «شکارچیان» (کوههای بیستون کرمانشاه)، «تمتمه» (آذربایجان)، «خونیک » (خراسان) و «شنیدار» (کوهپایه های غربی زاگرس) از دیگر مظاهر منقوش زندگی اولیه در فلات ایران هستند.
همانطور كه تاريخ نويسان در كتاب هاي مختلف ياد كرده اند نام ايران را از فردي
مي گيرم كه بابل را اشغال نموده و دولت آشوري را تحت تصرف خود درآورده و يك دولت مستقل بنا نموده كه نام صحيح ان در گذشته پارس خوانده مي شود . كه امروز را فارس مي گويند با وجود اينكه هنر ايران يك هنر اصيل امپراطوري بود نه تنها از انديشه هاي هنري بومي خود استفاده مي كرده بلكه از انديشه هاي سرزمينهاي ديگر مثل : مصر . بابل استفاده مي نموده اند . تجارت ميان بين النهرين و ايران باستان مستلزم يافتن گذرگاه سخت و باريكي است اما از اين گذرگاه مي توان ارتباطي برقرار نمود و اما هنر هخامنشيان كه برگرفته از قوم كوروش كبير بود . داراي معماري بسيار باشكوه مثل تخت جمشيد با داشته سرستون نهاد و تالار آپادانا و تزئينات زيبا به چشم مي خورد كه پايتخت داريوش بزرگ بود .
اما در زمان اشكانيان كه هنري برگرفته از يونان در آن مشاهده مي شود . آثار دينور در نزديكي كرمانشاه چنان نزديك به معابد آتنا و ايميتس است كه بسياري از مجسمه و ستون و سرستونها به دست آمده است و همچنين سكه هاي اشكاني كه آثار يونان را مي بينم كه به آن لقب يونان دوست داده اند و در دوره مختلف به علت جنگهاي صورت گرفته از جمله جنگهاي كه در تمدن سيالك صورت گرفت . باعث تغييراتي در كاخ و ساختماهاي شده و تا امروزم دوره هاي مختلف به سركار آمده و در هنر آنان تغييراتي صورت گرفت و هر كدام از ديگر هنرچه در معماري و غيراقتباس كرده اند .
ایران باستان
ایران باستانسرزمين ايران باستان در مشرق بين النهرين قرار گرفته بود . اما خود تمدن بين النهرين يك تمدن بزرگ و داراي دولتهاي مختلف از جمله آشور ، اكر ، سومر ، بابل مي باشد با ساير ديگر تمدنهاي ديگر مثل تمدن مصر ، تمدن يونان كه هر كدام داراي تاريخ بسيار بزرگ و باشكوه دارند . حال اينكه ايران در كنار اين تمدنهاي بزرگ داراي يك ارتباط سياسي ، عملي ، فرهنگي و هنري مي باشد ، اين تمدنها به صورتهاي همديگر را تحت تأثير قرار مي دادند . كه اين تأثيرپذيري يا به صورت دوستي صلح جويانه يه به صورت جنگ بوده است . همان طور كه تاريخ نويسان در كتابهاي تاريخ مختلف ياد كرده اند ، نام ايران را از مردمي مي گيريم كه بابل را اشتغال نموده و دولت آشوري را تحت تصرف خود درآورده اند و يك دولت مستقل بنيان نموده و كه نام صحيح آن در گذشته پارس خوانده مي شود ولي امروز آن را فارس مي گويند .
جنسين در اين مورد مي گويد : مردمان پارس مردمي مدبر بودند امپراتور وسيع را تشكيل دادند كه يك سرزمين براي مبادله كالا مهاجرت قبايل مختلف كه آسيا در شمال ايران و در مشرق براي ورود هنديان بوده .
اقوامهايي كه مهاجرت مي كردند باعث مي شد كه قومها و يا آن سرزمين را تحت تأثير خود درآورده كه اين كوچ و هجوم باعث مي شد كه يك رابطه هنري و فرهنگي بين اين اقوامها به وجود آورد .
باز آقاي جنسن ذكر مي كند : پژوهنده امروزي تنها با بررسي اشياي كه از مردم همراه با جسد مردگان خود دفن مي كردند مي توان سرگذشت سرگدانيهايشان را پي جويي كرد . اين گونه آثار مكشوف كه از چوب و استخوان و فلز ساخته مي شده است معرف يك نوع هنر مشخص و قابل حمل است كه ما اصطلاحاً اين را دوره گردي از آن ياد مي كنيم . ابزارهاي تزئيني و جامها و كاسه ها كه اين اشياء در سراسر خطه هاي پهناور از سيبريه تا اروپايي مركزي و از ايران تا اسكانديناوي كشف شده است كه خصوصيات مشتركشان نه تنها شامل توده اي متراكم و چشم نواز طرحهاي تزييني است . بلكه به خصوصي عبارت است از مجموعه ي نقش پردازيهايي كه در اصطلاح ، شيوة نقوش جانوري خوانده شده است كه يكي از منابع اصلي اين تقمش جانوري ايران باستان بوده است . ( تاريخ هنر هـ.و حنين ص ۵۸ )
هنري سوكاسي در كتاب خود نوشته است : بررسيها نشان مي دهند كه بين النهرين كه نخستين ساكنش تركيبي از مردم فلات ايران و ساميان بوده اند . كه بعدها مردمي با نامهاي ديگر به آنان اضافه شدند كه از لحاظ فرهنگي و هنر از عم برگرفته اند و تحت تأثير متقابل بكار بردند و هم گسترش دارند .
باتوجه به بررسي هاي كه در اين زمينه صورت گرفته ، آثار تاريخي از لحاظ مقوشي كه روي سفالهايي كه در قسمت غرب اين سرزمين بدست آمده مثل يك جام منقوش زده شده كه ما اين نقش را در منبت كاري روي كاسه آشوري و تنديسهاي تل اسمري كه نقش جانوران تحت تأثير بين النهرين بوده است . با وجود اينكه هنر ايران يك هنر اصيل امپراتوري بوده ، نه تنها از انديشه هاي هنري بومي خود استفاده مي كرده بلكه از انديشه هاي سرزمينهاي ديگر مثل مصر ، بابل ، استفاده مي نموده اند . مي توان اشاره كرد به نقوش كه روي سفالهاي مارليك گيلان با ساير فلزات و وسايلي كه از لرستان بدست امده ات كه اقسام گوناگوني از سلاحها و لوازمها و مهار كردن دهنه زدن اسب ياد كرد كه در اينجا مهارت ايرانيان را به نمايش گذاشتند . نقش جانوراني به نمايش گذاشتند كه در نقش فلز در لرستان و ساير تمدن از جمله ساكنان استپهاي آسيا شباهتي به آثار مصر مفرقي لرستان ندارد . اما خواه اين آثار شباهت داشته باشد يا نداشته باشد ولي نشان مي دهد . كه طي اقامت در اين از مفرغه گري لرستان چيزهاي بيسار گرفتند . بين النهرين و ايران باستان م . ا . ل مالوان ص ۷ و ۸ گاهي در بعضي از تمدنها مثل تمدن بين النهرين از لحاظ جغرافيايي موجود در آنجا كمبود بعضي از مواد سنگي و فلزات در سومر كه يكي از دولتهاي آن بود احساس مي شد و براي برطرف كردن اين گونه احساس و دست يافتن به اين مواد باعث جنگ بين تمدنها صورت مي گرفت و شايد از طريق رفت و آمد سياسي اين نياز را برطرف مي كردند از جمله تمدني كه از اين گونه مواد غني بود . تمدن ايران باستان بود كه كه بهترين راه هاي تجاري و ارتباطي را در خود داشت و باعث ارتباط هنري بين تمدنها را برقرار مي كرد .
آثار قدیمی ایلام و سوزیانا | هنر ایران باستان
درسال ۴۳۹۵ ق.م، شهر شوش توسط کوچ نشینان و نیمه کوچ نشینانی تاسیس شد که چند هزار سال پیش از هزاره سوم قبل از میلاد در منطقه سوزیانا ساکن بودند. پیش از آن، از حدود سال ۷۲۰۰ ق.م، ایلامیان در این منطقه حضور داشتند و در چغابنوت مستقر بودند. زندگی این ساکنان فلات ایران بطور متناوب تحت تاثیر سومریان بین النهرین و قبایل کوهپایه نشین کوهستان زاگرس بوده است. پیر آمیه ذکر می کند:
در هزاره سوم ق.م، زمانی که مردمان کوهستان و فلات به یکپارچگی دست یافتند، سوزیانا ( با توجه به تمدن شهری توسعه یافته اش) تبدیل به ایلام شد. دولت و سلطه ای قوی که اولین نهاد فرهنگی و سیاسی ثبت شده در تاریخ ایران است. (هارپر، ۲)
در آن زمان نوعی از هنر که امروزه با نام نیاایلامی شناخته می شود در منطقه شکل و توسعه یافته بود که تمرکز اصلی آن بر روی به تصویر کشیدن حیوانات بود. آمیه ذکر میکند که ”حیوانات گاهاً و در صحنه هایی که شاید یادآور حکایات بودند، به روشی فکاهی جایگزین انسان ها می شوند“ (هارپر، ۳-۴). در سال ۵۵۰۰ ق.م تصاویر سگ ها بر روی ظروف سرامیکی در مناطقی از خوزستان از جمله چغامیش و ناحیه ی تپه سبز در دهلران بسیار متداول شده بود. بزرگترین مجموعه سرامیک های تزیین شده با نقش سگ در منطقه شوش یافت شده و بیانگراستمرار تمایل نیاایلامیان به نمایش حیوانات در هنر است.
عصر نیاایلامیان با تجاوز بین النهرین در دوره آغازین دودمانی (۲۰۹۹- ۲۳۳۴ ق.م) و بخصوص در دوره دودمانی سوم (۲۶۰۰- ۲۳۳۴ ق.م) و تسلط پادشاهان سومری همانند ایاناتوم بر ایلام (۲۵۰۰- ۲۴۰۰ ق.م)، به پایان رسید. دراین دوران، تندیس هایی با فرم انسانی نشانگر تاثیر و نفوذ بین النهرین بوده اند. به خصوص تندیس هایی ازعبادتگران که برای نشان دادن روحیه ستایش جمعی در معابد قرار داده میشدند.
امپراطوری اکدیان تحت فرمانروایی سارگن بزرگ (۲۳۳۴- ۲۲۷۹ ق.م) منطقه را تحت فرمان خود گرفته و نقش مایه های بین النهرین را بطور گسترده تر در هنر این ناحیه بکار می بندد. این تاثیر در زمینه معماری بطور واضح در مجموعه چغازنبیل، که در دوران پادشاهی اونتاش ناپیریشا (دوران حکومت ۱۳۴۰ ق.م) بنا شده است، دیده می شود.
چغازنبیل یک زیگورات بین النهرینی است که توسط معابد و دیوارها احاطه شده است. این مجموعه از آجرهای سفالی پخته ساخته شده که جمله ها، نفرین ها و نیایش هایی در زبان ایلامی بر روی آنها حک شده است. این زیگورات در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش بنا شده و هدف از ساخت آن متحد کردن منطقه نا همگون ایلام در ستایش اینشوشی ناک، الهه حامی شوش، بوده است. چغازنبیل شخصیت و خصوصیاتی کاملا ایلامی دارد، با این وجود از نقش مایه و روش های ساخت بین النهرینی، که بعدها در هنر و معماری پارسی گسترش میابد، نیز الهام گرفته است. آثار هنری ایلامی قبل از چغازنبیل (۲۲۰۰ ق.م) تاثیراتی از مهر های استوانه ای اکدیان و سومریان را نشان میدهد. این مهر ها تصاویری از خدایان گوناگون و فیگورهای انسانی را در صحنه هایی همگانی به نمایش می گذارند و این نقش مایه ها بعدها توسط پارسیان توسعه می یابند.
با وجود اینکه پارسیان تا هزاره سوم پیش از میلاد به این ناحیه رسیده بودند، اما تنها در هزاره اول در منطقه فارس (پارس) و در نزدیکی ایلام بطور ثابت سکنی می گزیدند. آنها نام خود را نیز از همین منطقه گرفته اند. کوروش کبیر در زمان تاسیس امپراطوری هخامنشی در سال ۵۵۰ ق.م، از فرهنگ تثبیت شده ی پیش از خود که در آن زمان شامل مادیان نیز میشد، استفاده کرد تا هنر و فرهنگی را که امروزه با نام پارسی شناخته می شود اشاعه دهد.
هنر هخامنشيان | هنر ایران باستان
مالووان در كتاب خود نوشته است : تجارت ميان بين النهرين و ايران باستان مستلزم يافتن گذرگاهايي سخت و باريك در ميان كوههاي بوده است . اما اين گذرگاه از بهترين گذرگاه ايام خود براي برقراري ارتباطات بود . بين النهرين و ايران باستان م . او ل مالووان ص ۸ هم جنين جنسن در مورد تمدن هنر هخامنشيان نوشته است : زماني كه براساس جنگ بين سرزمينهاي مختلف و باعث شد سرزمين نينوا از بين رفت و پارسيان كه يكي از دست نشاندگان ماد بود كه فرمانده اي اين قوم را كوروش كبير كه يكي از خاندان تمدنهاي هخامنشيان بود عهده گرفت نه تنها در كشورداري و سياست داري بلكه يك هنر سيار بزرگ در معماري و غيره به وجود آورد و پارسيان با وجود نبوغ فطريشان در سازش با محيط عقايد ديني خود را زرتشت قرار داد .
در حدود ۳۰۰۰۰ سال قبل از ميلاد ايرانيان از شمالي به امور ما قبل تاريخ راه يافته و در مسير اين راه هنرها منتشر گرديده است . به وسيله اين راه بود كه انتشار ظروف سفالي دوره ي نينوا بين عراق و ايران بوده است . به همين نحوه بخاطر سفال قرمز رنگي كه در نواحي مرسيان و تپه علي آباد در دوره اول و دوم سلسله پادشاهان باستان يعني ۲۸۰۰ سال قبل از ميلاد و بعد از آن يافت مي شده است به همين دليل كه يك ارتباط قابل توجهي بين هنرها و صنايع دستي شهرهاي تمدن سومر و شوش وجود داشته كه از انواع مهر و خانم ها استوانه اي شكل كه گاهي مشابه حك شده به نحوي شايسته قابل توجه است . بين النهرين در ايران باستان ( م . ا . ل مالوان ص ۱۰ ) يكي از بناهاي بزرگ و عظيم در اين تمدن تخت جمشيد و شكل تنه ستوني كشيده و شياردار و سرستون ها با شكل نيمه بون گاو با هنر هندي تزئين شده است . اين نقاشيهايي كه گاو شير براي تزئين ستونهاو سرستونها به كار رفته احتمالاً از آشور به وام گرفته است . و هم چنين كاشيهايي كه قسمتي از زندگي مرمان را به صورت برجسته بازگويي مي نمايد . آشكار از هنر بابل تأثيرپذيرفته است . برخي از بناهاي تخت جمشيد از جمله سنگ نوشته ها و سنگ نگاريهاي كه بوضوح هنر مصور را نشان مي دهد و هنر هخامنشيان كه مدت كوتاهي را گذراندن ولي هنري قومي محسوب مي باشد هنر آنان تركيبي بود از هنر اقوام گوناگون كه تابع پارسيان بودند .
هنر و معماری هخامنشی | هنر ایران باستان
از گنجینه ای به نام آمودریا، به عنوان شناخته شده ترین آثار هنری هخامنشیان نام برده می شود؛ ذخیره ای از آثاری زیبا که در سال ۱۸۷۷ ق.م در ساحل شمالی رود آمودریا کشف شد. این مجموعه شامل سکه ها، کاسه ها، تندیس ها، جواهرات، کوزه ها و لوحه هایی از طلا می شود. اگرچه در گذشته اعتبار و صحت تعدادی از این آثار مورد تردید قرار گرفته بود،اما امروزه پژوهشگران اتفاق نظر دارند که تمامی این مصنوعات اصل بوده و به دوران هخامنشیان تعلق دارند و به احتمال زیاد در دورانی که منطقه در آشفتگی به سر می برده است، از معبدی در نزدیکی جمع شده و برای محافظت دفن شده اند.
دقت و ظرافت در طراحی و اجرای تعدادی از این آثار از جمله بازوبندها، تندیس های کوچک و مدلی از ارابه ی جنگی طلایی به همراه اسب و فیگور های انسانی، نشان دهنده توانایی خارق العاده در فلزکاری است. با وجود اینکه این مدل ناتمام باقی مانده است، اما به نظر می رسد که به اجرا در آوردن جزییات افسار اسب ها، چرخ ها و تزیینات خود ارابه نیازمند تلاش و مهارت بالایی بوده است.
علاوه بر مجموعه آمودریا، تعداد زیادی از آثار دیگر در میان ویرانه های شهرهایی مانند پرسپولیس و شوش و در داخل آرامگاه ها و قبر های حفاری شده یافت شده است. این آثار شامل بشقاب ها، کاسه ها، ظروف آبخوری، طلسم ها و جنگ افزارها می شود. یک ظرف آبخوری سلطنتی (ریتون) ممکن بود با تصاویری از حیوانات تزیین شود و یا به شکل گاو یا بز ساخته شود. به نظر میرسد که ظروف نوشیدنی که مصرفی عمومی داشتنه اند اکثرا شامل کاسه ها و بشقاب های کم عمقی میشدند که به روش قالبگیری تولید شده اند و تعدادی از آنها دارای نقش مایه های گیاهی مشترکی هستند که تنها در زیر ظرف کار شده است و در داخل آن تکرار نمیشود. به احتمال خیلی زیاد این نوع از کاسه ها و ظروف به هدف مصرف روزانه و همچنین تجارت به طور انبوه تولید میشدند، در حالی که جواهرات اکثرا دست ساز بوده و به سفارش شخصیتی سلطنتی ساخته می شدند.
هنر و معماری هخامنشی | هنر ایران باستان
از گنجینه ای به نام آمودریا، به عنوان شناخته شده ترین آثار هنری هخامنشیان نام برده می شود؛ ذخیره ای از آثاری زیبا که در سال ۱۸۷۷ ق.م در ساحل شمالی رود آمودریا کشف شد. این مجموعه شامل سکه ها، کاسه ها، تندیس ها، جواهرات، کوزه ها و لوحه هایی از طلا می شود. اگرچه در گذشته اعتبار و صحت تعدادی از این آثار مورد تردید قرار گرفته بود،اما امروزه پژوهشگران اتفاق نظر دارند که تمامی این مصنوعات اصل بوده و به دوران هخامنشیان تعلق دارند و به احتمال زیاد در دورانی که منطقه در آشفتگی به سر می برده است، از معبدی در نزدیکی جمع شده و برای محافظت دفن شده اند.
دوره اشکانیان | هنر ایران باستان
در سال ۳۳۰ ق.م، امپراطوری هخامنشیان توسط اسکندر مقدونی سقوط کرد و امپراطوری سلوکیان تحت فرمانروایی یکی از فرماندهان اسکندر، سلوکوس یکم نیکاتور (دوران حکومت ۳۰۵- ۲۸۱ ق.م)، قدرت را در دست گرفت. سلوکیان بناهای دوران پیشین را حفظ کردند اما به عنوان قومی یونانی، دید هنری خود را دنبال کرده و سبکی متعلق به خود را خلق کردند. در سال ۲۴۷ ق.م امپراطوری آنها توسط اشکانیان سقوط کرده و هنر و معماری پارسی بار دیگر توسعه و گسترش یافت. گرچه در این دوران نو آوری ها و جزییات امپراطوری پیشین دیده نمی شود، اما نمیتوان گفت که دوران سلوکیان خالی از هرگونه پیشرفت بوده است.
اشکانیان در ابتدا مردمانی نیمه کوچ نشین بودند و هنرشان منعکس کننده مناطقی بود که با آن در تماس بوده اند. با وجود اینکه اشکانیان پایه و بنیاد آثار هنری هخامنشیان را حفظ کردند، اما معماری خود را مدور و هنرشان را بر اساس به تصویر کشیدن فرم ها از زاویه روبه رو بنا نهادند. فیگور های به تصویر در آمده از نیمرخ در نقش برجسته های کوتاه هخامنشی جای خود را به فیگورها و مجسمه هایی دادند که با بیننده از زاویه رو به رو مواجه می شدند. یکی از بهترین نمونه های این نوع از نقش برجسته ها تصویری از پادشاه اشکانیان است که در حال تقدیم کردن پیشکشی به هرکول- ورثرغنه، خدای محافظ الهه های سلطنتی، است. این نقش برجسته اکنون در اتاق ۳۱۰ در موزه لوور پاریس در فرانسه نگهداری می شود. پادشاه در دست چپ خود شاخ نعمت را گرفته و با دست راست قربانی را به آتشدان تقدیم می کند. همانند بسیاری ازنمونه های دیگر، این تصویر زمانی جزء تزیینات معبدی وقف شده به خدا بوده است و استفاده از زاویه رو به رو به بازدید کننده فرصت همدلی و پیوند با نیایشگر یا عبادتگری در زمان قدیم را میدهد.
دوره ساسانیان | هنر ایران باستان
ساسانیان نوآوری های دوران پیش از خود را ادامه دادند و همچون نسل های گذشته، از منابع مختلفی الهام گرفتند. استعداد و زیرکی ساسانیان در ترکیب کردن راه حل های دوران پیشین با نیازها و تلاش های خود و توسعه دادن آنها بود. همانطور که امپراطوری ساسانیان مثالی از بهترین نمود های فرهنگ ایران باستان بشمار می رود، هنر این دوران نیز نقطه ی عطفی در کوشش های هنری ایران باستان است.
موسس امپراطوری ساسانیان اردشیر یکم است (دوران حکومت ۲۲۴- ۲۴۰ میلادی)، فرماندهی از سلسله ی اشکانیان که در نهایت با برکناری آخرین پادشاه اشکانی، سلسله ی خود را پایگذاری می کند. در همان ابتدای دوران حکومت، اردشیر یکم دستور ساخت مجموعه بناهایی را داد که هم اکنون نیز به عنوان نمونه هایی عالی از هنر ساسانیان باقی مانده اند. در دوران حکومت اردشیر یکم و در دنباله ی آن شاپور یکم (دوران حکومت ۲۴۰- ۲۷۰ میلادی)، پسر و جانشین اردشیر، گنبد و مناره تبدیل به اجزاء اساسی و عمده در طراحی معماری شدند. همچنین به تصویر کشیدن فیگورها از زاویه نیمرخ و سه رخ که در دوران هخامنشی رایج بود، جایگزین زاویه روبه رو مورد استفاده اشکانیان شد.
ساسانیان با الهام گرفتن از تکنیک های گنبد و طاق زنی رومیان و اشکانیان، سازه های طاقی ساختند که همچنان تصوری از دوار بودن را القا می کرد. بهترین نمونه ی آن طاق کسری در کاخ تیسفون است که گمان میرود توسط خسرو یکم (دوران حکومت ۵۳۱- ۵۷۹ میلادی) یا شاپور یکم بنا شده باشد. این بنا شامل بزرگترین و پهن ترین طاق آجری فاقد داربست می باشد که حتی امروزه در دنیا مشابهی ندارد. طاق کسری ورودی به سمت کاخ امپراطوری و عظیم تیسفون، پایتخت ساسانیان بوده و هدف از ساخت آن تقلید کردن از عظمت شاهکار های معماری هخامنشی مانند پرسپولیس بود.
هنر ساسانیان نقش مایه های گل و گیاهی هخامنشی و دوار اشکانیان را حفظ کرده و به کارهایشان تصاویری از شکار، جشن و مهمانی، رقص و دیگر سرگرمی ها و همچنین تصاویری از جنگ، داستان های اسطوره ای و نقوش مذهبی را افزودند. به غیر از تصاویر حک شده بر روی بشقاب های نقره و ظروف آبخوری که از زاویه رو به رو اجرا شده اند، تقریبا تمامی فیگور ها از زاویه نیمرخ به تصویر کشیده شده اند. بهترین نمونه ی هنرهای ایران باستان در زمان ساسانیان که از زاویه روبه رو اجرا شده است مجسمه عظیم الجثه شاپور یکم است که ۶.۷ متر ارتفاع دارد و از سنگی یک پارچه از غار شاپور در ایران تراشیده شده است. با وجود اینکه این مجسمه رو به تخریب است، اما همچنان حیات دارد و ارتفاع آن هر بیننده ای را تحت تاثیرعظمت شاپور قرار می دهد.
آخرین دیدگاه‌ها