یک معرفی جامع از هنر منبت کاری

هنر منبت کاری و یا در کل صنایع دستی بخش جدا نشدنی فرهنگ و پیشنه ماست به طوریکه خرید صنایع دستی همیشه جز با ارزش ترین کارها برای ما بوده.در این مقاله قصد داریم یکی دیگر از صنایع دستی فاخر ایرانی را به شما معرفی کنیم .

تاریخچه هنر منبت کاری

همه هنرهای دستی ایرانی برخاسته از درون مردم است. طرح‌های منبت کاری نیز از تاریخ و فرهنگ ایرانی منشا می‌گیرد. کنده کاری روی چوب از دوره‌هایی بسیار دور بین جوامع بشری رایج بوده است و این هنر سال هاست که در بین مردم کوچه و خیابان محبوبیت بسیار زیادی پیدا کرده است.

در واقع شخص یا اشخاصی در ابداع این هنر چشم نواز نقشی نداشته اند بلکه مردم عادی شروع به حکاکی و کندکاری روی چوب کردند. بدون شک چوب از فراوان‌ترین مواد در تاریخ بشر بوده که همیشه در طبیعت وجود داشته است. در نتیجه فکر این که از چوب به عنوان یکی از اصلی‌ترین وسایل منبت کاری

استفاده شود، از مدت‌ها پیش بین مردم رواج داشته است.

نظر باستان شناسان درباره هنر منبت کاری

طبق آثار و مدارک موجود می‌توان به این نتیجه رسید که منبت کاری از حدود 1500 سال پیش در ایران مورد استفاده قرار می‌گرفته است. برخی از مورخین و باستان شناسان منبت کاری را به قبل از پادشاهی ساسانیان نسبت می‌دهند که می‌تواند نشان دهنده قدمت این هنر در ایران زمین باشد.

هنر منبت کاری در طی تاریخ

منبت کاران در طول تاریخ با توجه به اوضاع توانسته اند از ابزار مختلفی در کار منبت استفاده کننده. انتخاب ابزار منبت کاری نیز بخش بسیار مهمی از کار را تشکیل می‌دهد. اگر به عکس منبت کاری در گذشته نگاهی بیاندازیم، می‌توان به آثار هنری متعددی در این زمینه دست یافت.

مثلا در اوج دوران اسلامی، همچون دیگر هنرمندان در امر ساخت مساجد کوشیدند. هنرنمایی معماران، کاشی کاران معرق، گچبرهای هنرمند، سنگتراشان و بسیار از هنرمندان خلاق را در ابنیه تاریخی ایران می‌توان دید. هر چند برخی از این دست سازهای هنری در طول زمان نابود شده ولی به خوبی می‌توان ذوق و هنر منبت کاران را در تزئین رحل قرآن، پنجره‌های مساجد قدیمی، منبر و موارد بسیار دیگر دید.

در اصفهان و گلپایگان آثار ارزشمندی از هنرمندان منبت کار ایرانی برای بازدید موجود است. هنر کنده کاری روی چوب زمینه‌های بسیار زیادی را برای شکوفایی هنر هنرمندان ایرانی فراهم کرده است. منبت کاری در طی زمان بارها مورد بی مهری قرار گرفت و هنرمندان این رشته بسیار محدود شدند. به منظور حفظ این هنر اصیل تدریس علمی این رشته هنری در دارالفنون آغاز شد و اساتید گرانقدری همچون استاد احمد صنیعی، و استاد علی مختاری گلپایگانی برای تدریس منبت کاری به تهران آمدند. در ادامه استاد علی امامی به تعلیم هنرجویان در این زمینه پرداختند.

ماده اصلی هنر منبت کاری چیست ؟

در کنار ابزار و وسایل منبت کاری، ماده اولیه مد نظر نیز اهمیت زیادی دارد. بدیهی است ماده اصلی و اولیه منبت کاری، چوب است که می‌تواند طیف وسیعی از چوب‌های جنگلی را شامل شود.

به طور عمده از چوب درختان :گردو، شمشاد و گلابی در منبت کاری استفاده می‌شود که با توجه به طرح باید چوب مناسب را انتخاب کرد. اما سوال این جاست که چرا اساسا از چوب به عنوان ماده اولیه برای منبت کاری استفاده می‌شود؟

منبت کاری روی چوب بسیار راحت و ساده است و این متریال به راحتی قابل تهیه است. ابزار منبت کاری مانند چکش منبت کاری روی این سطوح چوبی به راحتی حرکت می‌کند و به دلیل ماهیت منعطفی که چوب دارد، سطح چوب بهترین گزینه برای اجرای طرح‌های منبت کاری است.

وسایل و ابزار هنر منبت کاری

ابزار و وسایل مورد استفاده در هنر منبت کاری

از ابزار مورد نیاز منبت کاری می توان: مغار ، گیره، میز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه‌ ای و آبی، لوازم تحریر، کاغذ روغنی یا پوستی یا کالک، چکش پلاستیکی یا چوبی ، تیز کن برقی ، انواع چوب ، چسب چوب ، قلم موئی ، میخکوب ، کمد وسایل ، اره ، لیسه ، دریل ، متر ، سنگ نفت، لاستیک ، زیر کاری ، نفت و … را نام برد. در این میان مغار مهمترین وسیله در منبت کاری می باشد که ابزاری برای کندن و تراش دادن است. به طور کلی ۴ نوع مغار در منبت کاری استفاده میشود که عبارتند از : مغار تخت ، مغار نیم باز ، مغار گلویی یا گیلویی ، مغار شفره

چوب: چوب ها در هنر منبت کاری باید دارای خصوصیاتی باشند.

اول: هر چه فشردگی الیاف چوب ها بیشتر باشد می توان با آن چوب، ظرافت‌های بیشتری را در هنر منبت کاری به وجود آورد.

دوم: هرچه الیاف چوب ها هماهنگ تر و موازی تر با یکدیگر باشند، برای منبت کاری مناسب ترند.

سوم: طول الیاف چوب هایی که در منبت کاری استفاده میشود باید حدود نیم تا یک میلیمتر باشد.

پس از این که هنرمند به این سه مورد در انتخاب چوب منبت کاری دقت کرد،به سراغ ظاهر چوب می رود. رنگ و نقش چوب در آثار منبت کاری مورد اهمیت است و هرچه رنگ و نقش زیباتری داشته باشد اثر نهایی جلوه بیشتری خواهد داشت.

بیشترین چوب هایی که در هنر منبت کاری کاربرد دارند شامل چوب آبنوس، شمشاد،گردو، زالزالک ماهاگونی، راش، توسکا، افرا و غیره است. که در این میان هر چوبی برای نوعی منبت مناسب می باشد؛ به طور مثال:چوب آبنوس و شمشاد برای منبت کاری هایی خوب است که دارای نقوش بسیار ظریف می باشند و یا چوب گردو و زالزالک برای منبت های معمولی و پرکار مناسب هستند. از طرفی چوب درختانی چون افرا برای منبت هایی که طرح های درشتی دارند کاربردی می باشند.

هنر منبت کاری به چه معنا است؟

اگر بخواهیم تعریف دقیقی از منبت ارائه دهیم، باید گفت منبت ، به هنر کنده‌کاری و  برجسته‌سازی بر روی چوب طبیعی اطلاق می‌شود که به وسیله‌ی هنر دست استاد منبت کاری انجام می‌شود. هنر منبت کاری ، به معنی بکارگیری هنر در ایجاد نقش‌ و نگارهای برجسته بر روی یک زمینه‌ی کار است که در بیشتر موارد چوب است.

منبت کاری، غالبا بر روی چوب انجام می‌شود. این جمله بدان معناست که زمینه‌ی چوب و نقوش برجسته می‌تواند، ماده‌ی اولیه‌ای به غیر از چوب ( مانند فلز ) نیز داشته باشند اما آنچه در فرهنگ عامیانه به عنوان هنر منبت کاری شناخته می‌شود همان شاخه‌ی مهم منبت کاری چوب است! بنابراین منبت در زبان عامیانه و غیر تخصصی، به معنای کنده‌کاری و برجسته سازی نقوش بر روی چوب طبیعی است.

منبت کاری ، علاوه بر این که یک هنر مهم و قابل اعتناء محسوب می‌شود، یک صنعت است و در حوزه صنایع قرار می‌گیرد.

با استفاده از هنر و صنعت منبت ، کار‌ها و آثار تزئینی و کاربردی بسیاری تهیه و ساخته می‌شود که علاوه بر کاربرد و مورد استفاده‌ای که دارند، زیبایی چشم نوازی نیز داشته و باعث زیباتر شدن محیطی می‌شوند که از آن‌ها استفاده می‌شود.

منبت، هنری شناخته شده در سطح جهانی است، اگر چه آن اندازه که باید و لازم است حق مطلب درباره‌ی این هنر ارزشمند ادا نشده است، با این وجود امروزه تمایل افراد هستند به سمت این هنر ارزشمند و نفیس ایرانی بیشتر شده و افراد بیشتری از آن استقبال می‌کنند.

از هنر منبت در آثار هنری تزئینی و حجمی به صورت گسترده استفاده می‌شود و این هنر اصیلی ایرانی، مجددا مورد استقبال و توجه هنر دوستان ایران‌ زمین قرار گرفته است.

روش کار هنر منبت کاری

مراحل منبت کاری چیست ؟

حال که تا این جا با ماهیت هنر منبت کاری یا کنده کاری روی چوب آشنا شدید، بهتر است نگاهی مختصر نیز به مراحل اجرای این کار بیندازیم. قطعا اولین قدم برای انجام منبت کاری، آماده کردن وسایل منبت کاری و سطح چوب مورد استفاده در این کار است. همان طور که پیش از این هم گفته شد، انتخاب بهترین چوب برای اجرای طرح‌های منبت کاری، بخش بسیار مهمی از کار را تشکیل می‌دهد. در ادامه مراحل زیر برای اجرای طرح‌های منبت کاری دنبال می‌شود.

ابتدا طرح خود را انتخاب کنید

در قدم اول برای خلق یک اثر منبت کاری باید یک طرح اولیه برای کار خود تهیه کنید. تهیه نقشه کار و طرح اولیه برای اجرای طرح‌های منبت کاری یکی از اصلی‌ترین مراحل است. در این مرحله باید دید چه نوع اثر یا قطعه ای مد نظر است و ماهیت آن چیست.

در انتخاب طرح‌های منبت کاری، دست طراح باز است. این بسته به سلیقه و سبک کار منبت کار دارد که چه نوع طرحی را برای شروع کار خود انتخاب کند. می‌توان از طرح‌هایی از طبیعت مانند گل و گیاهان استفاده کرد. خطوط و نقش‌های هنری مختلف دیگر نیز ممکن است در انتخاب این طرح‌های اولیه مد نظر باشند.

حتی گاهی اسم افراد روی چوب کنده کاری می شود که به آن منبت کاری چوب اسم گفته می شود. می‌توان از طرح چهره نیز استفاده کرد. با آموزش منبت کاری صورت روی چوب، می‌توان از این هنر برای خلق پرتره‌های هنری زیبا نیز استفاده کرد. آموزش منبت کاری چهره خود یکی از شاخه‌های مهم در آموزش منبت کاری چوب است.

انتقال طرح ترسیمی روی چوب

مرحله مهم بعدی در آموزش منبت کاری روی چوب، انتقال طرح ترسیم شده روی چوب انتخابی است. به این ترتیب طرح روی چوب منتقل شده تا منبت کار بتواند با جدا کردن طرح خود از سطح چوبی، بخش‌های اضافی آن را هم حذف کند.

آماده سازی چوب

در برخی مواقع چوب مورد استفاده برای اجرای طرح‌های منبت کاری نیاز به پردازش و آماده سازی دارد. خصوصا در صورتی که بافت آن بیش از حد سفت باشد، برای استفاده از ابزار منبت کاری روی سطح چوب باید سطح آن را نرم‌تر کرد. معمولا هم برای نرم‌تر کردن سطح چوب از نفت استفاده می‌کنند. خصوصا برای منبت کاری روی چوب با دست، به این نرم‌تر کردن سطح و بافت چوب مورد استفاده بیشتر نیاز است.

طرح را از زمینه جدا کنید

در این مرحله نوبت به آن رسیده تا طرح انتقال یافته به سطح چوب را از زمینه آن جدا کرده و آن را آماده کنید. این کار با استفاده یکی از وسایل منبت کاری به نام مغار انجام می‌شود. به این ترتیب با استفاده از مغار و چکش منبت کاری، اطراف طرح کنده یا بار برداری شده و طرح از زمینه جدا می‌شود. به این ترتیب اطراف طرح خالی می‌شود و طرح با این ترفند از زمینه خود جدا خواهد شد. حال باید زمینه را نیز با یک مغار تخت به صورت یکنواخت درآورد.

فرم دهی و پردازش طرح منبت

بعد از این که طرح اولیه از زمینه جدا شد، نوبت به آن می‌رسد تا با استفاده از ابزارهای مخصوص منبت کاری، مانند مغارهای ظریف‌تر و چکش منبت کاری، به طرح اولیه فرم و شکل لازم داده شود. سپس نوبت به تزئین این طرح می‌رسد. بعد از این که تمام جزئیات طرح با ابزار منبت کاری افزوده و طرح نهایی کامل شد، مرحله پردازش منبت کاری و ظریف کاری‌های نهایی باید انجام شود.

سمباده کشی یکی از این موارد است که موجب صاف‌تر شدن سطح نهایی منبت کاری چوب می‌شود. رنگ کاری نیز به عنوان مرحله آخری کار منبت کاری در نظر گرفته می‌شود. رنگ کردن آثار منبت کاری موجب برجسته‌تر شده طرح‌های منبت کاری شده و آن‌ها را بیشتر قابل توجه خواهد کرد.