صنایع دستی ژاپن

اگر قصد این را دارید که به ژاپن سفر کنید به هیچ وجه از خرید صنایع دستی این کشور به سادگی نگذرید. از گذشته تا همین امروز، صنایع دستی ژاپن خود چشم جهانیان را به سمت خود برگردانده است.

کشور ژاپن، سال‌های سال را در انزوا سپری کرده است اما با این حال، هنرهای دستی مردمان این کشور در جهان بی‌همتا و مثال‌زدنی است.

همه ساله توریست‌های زیادی از کشور ژاپن دیدن می‌کنند؛ یکی از مواردی که این افراد را به جزیره چشم‌بادامی‌ها می‌کشاند، هنرهای دستی و صدالبته تاریخ غنی این کشور است. جایی که صنایع دستی، فستیوال‌ها، رویدادها و مواردی این‌چنینی، توریست‌های خارجی ژاپن را مدهوش خود می‌کند.

تاریخچه صنایع دستی ژاپن

ژاپن از حدود 3000 جزیره تشکیل شده که بزرگترین آنها چهار جزیره‌ی هُنشو، هکایدو، کیوشو و شیکوکو می باشد، طول همه‌ی جزیره ‌ها از شمال به جنوب نزدیک به ۱۸۰۰ کیلومتر و مساحت آن برابر با 377000 کیلومتر مربع است.

ژاپن با ۱۳۰ میلیون نفر جمعیت، دارای پیشرفته ترین فن آوری در زمینه‌های مختلف صنعت بوده و به عنوان یکی از هفت کشور بزرگ صنعتی جهان محسوب می شود. تسلط ژاپن بر بازارهای جهانی موجب گردیده که مازاد صادرات بر واردات این کشور در سال ۱۹۹۸ میلادی بالغ بر ۹۳ میلیارد دلار و به عنوان موفق ترین کشور در زمینه‌ی تجارت خارجی شناخته  می شود.

قبل از پرداختن به صنایع دستی کشور ژاپن، بی مناسبت نیست که قدری بیشتر با خصوصیات و ویژگی‌های این کشور آشنا شویم.

بیش از ۷۵ درصد ژاپنی ‌ها ساکن شهرها هستند و هنوز هم مهاجرت از روستاها به شهرها برای استفاده از امکانات بیشتر ادامه دارد و این پدیده پس از جنگ دوم جهانی و توسعه‌ی شدید صنعتی قوت گرفته است.

هر چند هنر ژاپنی، ترکیبی از هنر هندی و چینی است که از طریق کشور کره به این سرزمین راه یافته ولی در عین حال در طول زمان، رنگ ژاپنی به خود گرفته به طوری که از یکنواختی هنر چینی عاری بوده و در ضمن تزیین بیش از حد هنر هندی را هم ندارد.

با توجه به سوابق هنری ژاپن و پیشرفت خیره کننده‌ی صنعتی این کشور ظرف دهه‌های اخیر این واقعیت را بایستی پذیرفت که اصولاً در ژاپن مرز مشخصی میان هنر و صنایع دستی وجود نداشته و اگر امروزه جوانان زیادی را می بینیم که به صنایع دستی می پردازند، در حقیقت می خواهند به این وسیله به احساسات خود تجسم بخشند.

تنوع و زیبایی رشته‌های گوناگون صنایع دستی ژاپن که علی رغم توسعه‌ی روزافزون صنعت هنوز هم ادامه دارد، نظیر سرامیک، نساجی دستی، کارهای لاکی، بامبوبافی، کاغذسازی، ساخت فرآورده‌های چوبی و فلزی اعجاب انگیز است. البته درگذشته صنایع دستی به صورت میراثی بود که معمولاً از پدر به پسر منتقل می شد ولی اکنون برخی جوان ‌ها را می بینیم که بدون توجه به حرفه‌ی پدری و به جای انتخاب مشاغل اداری، پرداختن به صنایع دستی را پیشه‌ی خود قرار می دهند. این عده با دیدگاه و تفکر کاملاً جدید وارد کارگاه‌هایی می شوند که دارای سنت‌های تولیدی چند صد ساله است.

از ویژگی‌های دیگر صنایع دستی ژاپن آن است که روستاییان نیز در فصل زمستان بعد از کاشت و پیش از برداشت محصول (مانند ایران) به صنایع دستی روی می آورند.

صنعتگران از سنین کودکی این هنرها را در کارگاه ‌ها فرا می گیرند و این اعتقاد در میان آنان وجود دارد که در هیچ رشته ای از صنایع دستی نمی توان در مدتی کمتر از ده سال به تسلط لازم دست یافت. آنها بسیار قانع بوده و مانند پدران خود بدون نام و نشان در کار و تلاش به سر می برند. آنان چیزی بیش از تأمین زندگی و احترام از جانب کارفرمایانی که برای آنها فعالیت می کنند، نمی خواهند.

تاریخ و ویژگی هنر ها و صنایع دستی ژاپن:

ژاپن کشوری کوچک، مرکب از چهار جزیره بزرگ و تعدادی جزیره کوچک است که در شرق چین و کره قرار دارد. ساکنان ژاپن از حدود هزاره هفتم پیش از میلاد، وارد دورهٔ نوسنگی(عهد کشاورزی) شدند. از این دوره ظروف سفالی و زیورهایی از سنگ بلور به دست آمده است. ژاپنی ها در حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد وارد دوره شهرنشینی شدند.

با وجود آن که ژاپن در مقابل ورود بیگانه به کشور سخت گیر بود، اما تمدّن های چین، کره و دین بودا در شکل گیری و تکامل فرهنگ و هنر ژاپن نقش اساسی داشتند. مواد و شیوه های مورد استفاده هنرمندان، حتی مضمون ها نیز ریشه چینی داشتند. ژاپنی ها در سده های ۵ تا ۷ میلادی از طریق جاده ابریشم با مصنوعات هنری آسیای غربی (آسیای مرکزی، شمال هندوستان و ایران) نیز آشنا شدند. برای مثال از نقوش دوره ساسانی در پارچه های ژاپنی نیز تقلید می شد.

هنوز هم در یکی از خزانه های سلطنتی تعداد قابل توجهی از اشیای، دوره ساسانی نگهداری می شود. هنرمندان ژاپنی در کنار باور های مذهب باستانی خویش، شینتو ۱ از آیین بودا و تائو چینی نیز بهره می گرفتند. خصوصیات هنر ژاپن نشان می دهد که اغلب این تقلید ها آگاهانه بوده و هنرمندان ژاپن دست آورد های بیگانه را به خوبی با سنت های خود سازگار کرده و عناصری را به آن افزوده اند.

ژاپنی ها مانند چینی ها شیفته طبیعت اند، ولی نگاه آنها به طبیعت با احساساتی گری آمیخته است. به طور کلی، در هنر ژاپنی حساسیت به بافت، تأکید بر نکات فنی، علاقه به رنگ های درخشان، ترکیب بندی گیرا و کوشش برای جلوهٔ تزئینی، بیشتر دیده می شود.ذ هنر اصلی ژاپنی ها نیز مانند چینی ها، نقاشی و خوشنویسی است، اما آنها در ساخت سفالینه های لعاب دار، اشیای چوبی، باسمه کاری، بافندگی و ساخت اشیاء و تندیس های فلزی و چوبی و تزئینات درون و بیرون بنا ها نیز توانا هستند.

تندیس سازی:

جزایر ژاپن به دلیل آتشفشانی بودن آنها، سنگ مناسب برای حجاری و کنده کاری ندارند، لذا برای تندیس سازی، از گِل رُس و چوب و فلز استفاده می کردند. نخستین تندیس های سفالی مربوط به هزارهٔ چهارم پیش از میلاد، مربوط به دوران نوسنگی، غالباً طرحی حصیرگونه و درهم بافته دارند.
فن مفر غکاری در سده اول میلادی از چین به ژاپن رسید. بر روی زنگوله های مفرغین مربوط به این دوره خطوط و تصاویر ساده حک شده و یا نقوش کم برجسته دیده می شود. سپس در سده های ۴ تا ۷ میلادی، پیرامون مقبره ها استوانه های گلینی بود که در بالای آنها تندیس های هانیوا ۱ به شکل انسان، جانور و یا پرنده قرار می گرفت .

تا پیش از ورود آئین بودایی از طریق کره در سال ۵۵۲ میلادی، تندیس سازی در ژاپن به طور جدی مطرح نبود. صنعتگران کره ای همراه با راهبان بودایی به ژاپن رفتند و طرز ساختن تندیس های بودایی را به ژاپنی ها یاد دادند. اولین تندیس های بودا که در سده های ۶ و ۷ میلادی ساخته شدند، برگرفته از هنر یونانی بودایی سده های ۱ تا ۳ میلادی گندهارا (قندهار) هستند و سبُکی واقع گرایانه دارند. برخی از آثار این دوره، در زمره نفیس ترین و اثرگذارترین تندیس های مذهبی جهان به شمار دارند. برخی از آثار این دوره، در زمره نفیس ترین واثرگذارترین تندیس های مذهبی جهان به شمار می آیند .

معماری:

با توجه به منشأ آتشفشانی جزایر ژاپن و عدم وجود سنگ های مناسب، مردم این

سرزمین، بناهای خود را از چوب های مناسب و مقاوم در برابر زلزله می ساختند.

ژاپنی ها در معماری هم از الگو های چینی پیروی می کردند، بناهای آنها از یک تا چند طبقه متغیر و اغلب دارای شکل های مربع مستطیل با سقف های شیب دار سفالی هستند و رخ بام ها بر ستون های چوبی تکیه دارند و شکل ایوان را در نمای ساختمان به خود می گیرند و لبه آنها نیز مانند بنا های چینی به سمت بالا خمیده هستند. یکی از معابد مهم ژاپن در شهر اوجی دارای تالار مشهوری به نام ققنوس است .

معابد چند طبقهٔ آنها نیز به تقلید معابد چینی ساخته شده اند .

نقاشی:

هنر نقاشی در ژاپن از زمانی متداول شد که راهبان بودایی و صنعتگران کره ای

و چینی در آنجا اقامت کردند.

نقاشی دیواری و طوماری با مضمون های بودایی که ریشه در هنر هند داشت،

رواج یافت. قطع رابطه ژاپن با چین در اواخر سده نهم میلادی، زمینه ای برای رشد

نقاشی بومی فراهم ساخت.

در سدهٔ ۱۲ میلادی، نوعی نقاشی طوماری با سبک خالص ژاپنی به نام یاماتو ئه

۱ شکل گرفت که به لحاظ شیوه و موضوع با نقاشی های مشابه چینی تفاوت

دارد.

اگر چینی ها نقاشی طوماری را عمدتاً برای منظره نگاری به کار می بردند،

ژاپنی ها آن را به خدمت رویدادهای زندگی گرفتند. قلم گیری های سریع و

نازک، رنگ های تخت و غالباً درخشان و تجسّم فضا از زاویهٔ دید بالا از ویژگی

های این سبک است (تصویر ۷).

برتری یافتن آئین ذِن ۲ بر آیین های شینتو و بودایی در قرن چهاردهم میلادی بر نقاشی ژاپنی اثر

گذار بود و راهبان ذِن نمونه های منظره نگاری آب مرکّبی دوره سونگ را از چین به ژاپن آوردند و

منظره نگاری چینی مورد توجه قرار گرفت

در سده های ۱۵ و ۱۶ میلادی نقاشان ژاپن به پیروی از نقاشان چینی بر خط های شکل ساز

تأکید می کردند، ولی از مضمون ها و نقش های بومی سرزمین خود نیز بهره می گرفتند و

منظره ها، گل ها و پرندگان سرزمین خود را نقاشی می کردند

از اواخر سده هفدهم میلادی، هنر باسمه سازی  در ژاپن رونق گرفت این هنر معرّف

زنده ترین هنر بومی و مردمی است، زیرا برخلاف هنر اشرافی، براساس موضوعات زندگی

روزمره مردم شکل گرفت.

باسمه های رنگی تأثیری عمیق بر هنر اروپایی اواخر سده ۱۹ میلادی گذاشتند.

هکوسای ۲ و اوتامارو ۳ با باسمه ها و طراحی هایشان از چشم اندازهای ژاپنی،

به عنوان استادان بزرگ تاریخ هنر شناخته شده اند

ژاپن در این سده دروازه های خود را بر روی جهان غرب باز کرد و آماده پذیرش فرهنگ غرب

شد و به تدریج از شیوه های سنتی دور شد و مکاتب نقاشی غرب مورد توجه قرار گرفت.

بعد از جنگ جهانی دوم، برخی از نقاشان با بهره گیری از سنت های گذشته و تلفیق آن با

شیوه های هنر غرب به نتایج تازه دست یافتند. از نیمه دوم سده بیستم نقاشان و تصویرگران

ژاپنی با نوآوری های فنی و سادگی صوری و ظرافت بیان و حفظ هویت فرهنگی، جایگاه مهمی

را در هنر های بصری جهان به دست آورده اند

انواع صنایع دستی ژاپن

تنوع رشته‌های صنایع دستی در ژاپن را نمی توان با هیچ یک از دیگر کشورهای پیشرفته مقایسه کرد و مهمترین آنها عبارتند از:

1-معرق چوب

معرق چوب: با طرح‌های هندسی و با استفاده از رنگ‌های طبیعی و متنوع چوب و چسب‌های حیوانی و یا صنعتی به صورت ساخت انواع جعبه در اندازه ‌ها و طرح‌های گوناگون در کاناگاوا (kanagawa)

2-خراطی چوب

شامل ساخت انواع سینی و کاسه‌های های چوبی که در قرن نوزدهم حتی شهرهای اوزاکا و ناگویا خریدار آن بودند. البته پس از جنگ دوم جهانی به علت رواج ظروف پلاستیک ضربه‌ی شدیدی به آن وارد شد ولی اخیراً با رغبت مردم به مواد طبیعی دوباره رونق گذشته را بازیافته است. این ظروف را به صورت لاکی یعنی با پوششی غیرقابل نفوذ از صمغ‌های طبیعی تکمیل می کنند. علاوه بر ناگانو  (Nagano) به عنوان مشهورترین مرکز تولید این محصول، ساخت آن در کوماموتو  (Kumamoto) و آیچی  (Aichi) نیز معمول است.

3- سرامیک و سفالگری

سرامیک کیوتو : کیوتو را باید گنجینه‌ی بسیار غنی از کلیه‌ی رشته‌های صنایع دستی ژاپن دانست که صنعتگران آن نسل اندر نسل سنت‌های گذشته را ادامه می دهند و یکی از آنها هم سرامیک معروف کیو میزو  (Kyo Mizu) است که لعاب آن از خاکستر حاصله از ساقه‌های برنج تأمین می شود.

البته ساخت اشیاء مختلف با استفاده از چرخ سفالگری بیشتر رایج بوده ولی شکل دادن به گل به کمک دست hand formed)  )و همچنین کاربرد انواع قالب ‌ها برای ساخت بدنه‌ی اشیا نیز مشاهده می شود. سایر مراکز مهم تولید سرامیک در ژاپن و خصوصیات آن به قرار زیر است:

بیزن یاکی ( Bizen Yaki ) : تعداد سرامیک سازان در این شهر پس از جنگ دوم جهانی به سرعت افزایش یافته به طوری که اکنون بیش از ۲۰۰۰ نفر در این رشته فعالیت داشته و برخی از آنها عنوان National Living Treasure راکسب کرده اند .

ما شیکویاکی   :(Mashiko Yaki) در این شهر حدود 800 نفر به تولید سرامیک اشتغال دارند.

کوتانی  :(Kutani)سرامیک با الهام از سبک چینی در دو شکل قدیم و جدید  ساخته می شود که در اروپا خواستاران زیادی دارد. سابقه‌ی کوتانی در این رشته به اواسط قرن هفدهم میلادی می رساند.

مینویاکی   :(Mino Yaki) استفاده از لعاب قلیایی روی بدنه‌ی سرامیک سنگی  از قرن دهم میلادی ویژگی عمده‌ی تولیدات این شهر را تشکیل می دهد که مراسم سنتی چای انگیزه‌ی اصلی توسعه‌ی آن بوده است. امروزه نیز بیش از 150 نفر در این شهر به تولید سرویس چای خوری، گلدان، ظروف مصرفی و مذهبی با دو روش نقاشی زیر لعاب و روی لعاب اشتغال دارند.

به این ترتیب، ژاپن را باید قبله‌ی علاقه مندان سرامیک دانست و این یک حالت استثنایی در یک کشور بسیار پیشرفته و صنعتی است. علل عمده‌ی این استثنا حفظ سنت‌های قدیمی نظیر ایکبانا ( (Ikebana) و چانویو  (Chanoyu) و نیز وجود رستوران ‌ها در سطوح مختلف با استفاده از ظروف سرامیک سنتی و دست ساز می باشد.

4-ساخت صندوق چوبی با تزیینات فلزی

براساس سنت دیرینه‌ی ژاپنی ‌ها هر دختری که به خانه‌ی شوهر می رود، یک صندوق چوبی تزیین شده جزء جهیزیه‌ی او بوده و به همین جهت وقتی در خانواده دختری به دنیا می آمد، یک نهال درخت Paulownia در حیاط خانه می کاشتند تا پشتوانه‌ی لازم برای ساخت صندوق جهیزیه دختر فراهم گردد. مرکز تولید این محصول اکنون در شهر کامو در ایالت NIIGATA می باشد.

ساخت محصولات به صورت مس چکشی: آلیاژ سرب و قلع و چاقو سازی در شهر ساکایی در ایالت اساکا.

5-ابریشم بافی

ابریشم بافی: در ایالت نیگاتا و چاپ ابریشم در توکیو.

بافت پارچه‌ی معروف به :Bashofu که گندمی رنگ است و از الیاف برگ درخت موز به دست می آید. آماده سازی الیاف و بافت پارچه به تنهایی توسط زن ‌ها در جزیره‌ی اُکیناوا صورت می گیرد.

حصیر ژاپنی

با در نظر گرفتن پیشینه ی هنری کشور ژاپن و پیشرفت هایی که در زمینه های مختلف و صنایع دستی داشته است، حصیر های مرغوب و با کیفیتی را در بازار عرضه می کند.

حصیر از کنار هم قرار گرفتن رشته هایی حاصل می شود که ساخته شده از الیاف گیاهی است، این الیاف به کمک دست یا ابزار هایی ساده به یکدیگر می چسبند. البته در مناطق مختلف روش تولید آن می تواند متفاوت از هم باشد. حصیر ژاپنی تزئین شده با طرح های متنوع آن، زیبایی چشم نوازی را رقم زده است.

یکی از سنت های قدیمی که ژاپنی ها از گذشته آن را حفظ کرده اند، استفاده از حصیر برای گرمایش و مکان های مختلف می باشد در واقع این فرهنگ به یکی از جذابیت ها برای توریست هایی که به این کشور سفر می کنند مبدل شده است.

این محصول در ابعاد مختلف از کوچک تا بزرگ تولید می شود، کاربرد آن نیز از زیر بشقابی تا زیرانداز متنوع می باشد، این ابعاد بسیار در قیمت حصیر نیز تاثیر دارد. استقبال از حصیر ژاپنی سبب رشد و افزایش فروش آن شده است.

حصیر سوشی بامبو ژاپنی

حصیر سوشی در واقع یکی از وسایل و ابزار هایی است که در آشپزی های ژاپنی کاربرد فراوانی دارد. از انواع حصیر که بسیار پر فروش تر از انواع دیگر است حصیر سوشی بامبو ژاپنی می باشد.

این ابزار ساده و کارآمد از چوب بامبو شاخته می شود. برحسب ضخامت و ابعاد چوب بامبویی که در فرآیند ساخت این نوع حصیر به کار می رود، به دو نوع ضخیم و نازک تقسیم بندی می گردد.

از معروف ترین غذا و فینگر فود های ژاپنی، سوشی است که در مواقع خاص در جشن ها و میهمانی ها سرو می شود. رول آن ها بر اساس نوع سوشی می تواند از ضخامت متفاوتی برخوردار باشد. حصیر سوشی بامبو وسیله ای ساده و ارزان قیمت بوده اما برای تهیه ی این غذا ضروری می باشد.

برای رول کردن سوشی ورق های جلبک را از سمت طولی بر روی حصیر سوشی بامبو قرار دهید تا مرحله رول کردن به سادگی انجام شود. نکته مهم این است که سمت براق حصیر به سمت پایین باشد.

برای دیدن نمونه های محصولات حصیری اینجا کلیک کنید

سایر رشته های صنایع دستی

هرچند رشته‌های مختلف صنایع دستی در بسیاری از شهرها و حتی روستاهای ژاپن هنوز مشاهده می شود ولی در هیچ نقطه آن مانند شهر کیوتو که پایتخت قدیم کشور و بزرگ ترین کانون فرهنگی آن می باشد، به صورت متنوع و متمرکز به چشم نمی خورد. متداول ترین صنایع دستی در کیوتو عبارتند از: سوزن دوزی، رنگرزی پارچه به روش   ) Tie & Dye نظیر پارچه‌ی دارایی یزد(، معرق روی فولاد (مرصّع کاری)، ساخت اشیاء چوبی به صورت کنده کاری شده، چاپ باتیک به صورت نقاشی و با استفاده از خمیر برنج (به جای واکس) که به Yuzen معروف است، چاپ پارچه‌ی قلم کار و قالب تراشی آن و بالاخره تولید متنوع ترین و زیباترین سرامیک ژاپن در این شهر صورت می گیرد.

پس از کیوتو باید از توکیو به عنوان بزرگترین مرکز تولید فرآورده‌های صنایع دستی نام برد که ساخت عروسک با لباس‌های محلی، نقره سازی، حصیربافی و چترسازی (چترهای آفتابی) از جمله رشته‌های متداول آنجا می باشد. نقاشی روی پوست گوزن : که این روش از هند وارد ژاپن شده و به آن Koshu inden می گویند. البته در هند از پوست ببر برای این کار استفاده می کنند. رنگرزی و چاپ پارچه در کیوتو : که برای رزرو کردن قسمتهایی از پارچه به هنگام رنگرزی از خمیر برنج استفاده می کنند. طرح‌های به کار رفته روی این گونه تولید شامل پرندگان، گُل ها، مناظر طبیعی و کاخ‌های امپراطور است.

ارگان‌های مسئول صنایع دستی ژاپن

۱- مرکز صنایع دستی کیوتو .

۲- مرکز صنایع دستی سنتی ژاپن .

۳- مجمع صنایع دستی ژاپن

۴- شورای صنایع دستی ژاپن .

در میان ارگان‌های فوق تنها شورای صنایع دستی ژاپن به صورت تشکیلات صنفی بوده و مرکب از انجمن‌های حرفه ای هنرمندان و صنعتگران (اشخاص حقوقی) می باشد و افراد حقیقی نمی توانند به عضویت آن درآیند. این نهاد و نمایندگی صنایع دستی ژاپن در مجامع بین المللی ذی ربط نظیر یونسکو و شورای جهانی صنایع دستی را به عهده دارد.

اعضای اصلی شورای صنایع دستی ژاپن عبارتند از:

– انجمن طراحان صنایع دستی ژاپن.

– انجمن طراحان زیورآلات ژاپن.

– انجمن شیشه گران دستی ژاپن.

– انجمن هنرمندان میناساز ژاپن.

مؤسسات آموزشی مرتبط با صنایع دستی در ژاپن به شرح زیر می باشد:

– دانشگاه هنر توکيو.

– دانشگاه هنر تاما.

– دانشکده‌ی هنر موساشینو.

– دانشگاه نیپون( ژاپن)

– دانشکده‌ی شهرداری کیوتو.

دانشکده‌ی هنر کانازاوا.

تماس با خورشیدک

باشو-فو (Basho-fu)

تصاویر صنایع دستی ژاپن