هنر حصیربافی در ایران

هنر حصیربافی در ایران از هنرهای بومی ایران و بسیاری از نقاط جهان است که اهالی یک منطقه را به خلق اشیایی زیبا و تماشایی وسوسه می‌کند. این هنر جذاب محلی از بافت الیاف گیاهی به‌وجود می‌آید. بومیان بافنده برای بافت الیاف از هنر و قدرت دست خود استفاده می‌کنند و در حین بافت می‌توانند، از ابزارهایی ساده‌ی دستی نیز کمک بگیرند.

یکی از جذاب‌ترین صنایع دستی و هنرهای زیبایی که در ایران رواج دارد،رشته حصیر بافی است. حصیر بافی از گذشته‌های دور در اکثر کشورهای آفریقایی و کشورهای آسیایی مثل ایران، اندونزی، تایلند و … رواج داشته است. این هنر جذاب و پرطرفدار در شمال و جنوب ایران عمدتاً به صورت فعالیت‌های خانگی رواج دارد.

مردان و زنان زیادی وجود دارند که برای تأمین مخارج روزمره خود و یا پر کردن اوقات فراغتشان به حصیر بافی مشغولند! با کمک حصیر می‌توان محصولات حصیری مختلفی مثل سبد، زنبیل، پرده و … را تولید کرد.

ویدئو حصیربافی

تاریخچه هنر حصیربافی در ایران

همانطور که گفتیم حصیربافی یکی از قدیمی ترین هنرهای دست بافی است که توسط انسان با بافتن و بستن الیاف گیاهی ایجاد شده است. بافت هنرمندانه و استفاده از الیاف چند رنگ به این قطعه ساده و اصیل تطبیق پذیری می بخشد. از لحاظ تاریخی، استفاده از الیاف گیاهی برای ساختن اشیا و رفع نیازهای زندگی روزمره قدمت بیشتری نسبت به صنعت نساجی دارد. مردم هر منطقه، بسته به گیاهان موجود در محیط خود، مهارت ساختن صنایع دستی را از نوعی الیاف گیاهی به دست می آورند. قالی بافی خانواده بزرگی از هنرهای بافندگی محلی است و شامل سایر صنایع دستی مانند بهلوی، ترکباوی، چمپاوی، چیگباوی، بامبو بافی، مروارید بافی و سبد بافی است.

ریشه این هنر سنتی را می توان در بسیاری از نقاط جهان مانند ایران، چین، اندونزی، مصر، مالزی، عراق، کره، ژاپن، مکزیک و… دید که خاستگاه این هنر است. اما تا به امروز، سومریان بین النهرین، مانند مصریان، بیش از هر جای دیگری در جهان آسیب پذیر هستند. گفته می شود که حصیر بامبو اولین فرش برای بشر بوده است و این نشان از قدمت قابل توجه این ملیله دستباف زیبا دارد.

 

---

پیشنهاد دوراونتاش : حصیر | خرید صنایع دستی

---

حصیر بافی چیست؟

حصیر بافی عبارت است از زیر و رو کردن، بافتن و پیچاندن رشته‌های گیاهی در شکل‌های مختلف به صورت ساده و نقش دار به کمک دست و پا. با توجه به این که مواد اولیه حصیر بافی در شمال و جنوب ایران به وفور یافت می‌شود و این هنر با شرایط اقلیمی این دو منطقه در تناسب است، رواج حصیر بافی در این مناطق بیشتر از سایر بخش‌های ایران است.

این نوع صنایع دستی به واسطه مواد اولیه فراوان و ارزانی که دارد، افراد زیادی را به سمت خود کشانده است. محصولات حصیر بافی این روزها به عنوان اکسسوری‌های تزئینی در خانه‌های شهری زیاد یافت می‌شوند. همچنین توریست‌های خارجی برای خرید این محصولات، علاقه زیادی نشان می‌دهند.

هنر حصیر بافی در واقع پیچاندن و بافتن رشته های گیاهی به یکدیگر می باشد .این بافته ها ممکن است ساده و یا طرح دار باشد و به کمک دست یا پا انجام شود.

حصیربافی در ایران

ایران در کنار کشورهایی مانند ژاپن، کره و مکزیک یکی از شانزده کشور تولیدکننده‌ی حصیر به شمار می‌رود. پیشینه‌ی تاریخی این تولیدات در ایران نشان می‌دهد، استفاده‌ی ایرانیان قدیم از حصیر منحصر به زیرانداز نبوده و در ساخت ظروف نیز از حصیر استفاده می‌کردند. امروزه نیز ظروف حصیری برخلاف کاربری اصلی حصیر یعنی زیراندازها، با اقبال بیشتری بین علاقه‌مندان صنایع دستی مواجه شده است.

حصیربافی در شمال

سبدها و زیراندازهای حصیری، یکی از مهم‌ترین صنایع دستی شمال ایران محسوب می‌شوند و این محصولات چوبی، با توجه به نوع الیاف گیاهی قابل رشد در این خطه از ایران بافته می‌شوند. ساقه‌ی برنج و ساقه‌ی نی مردابی، الیاف حصیربافی در شمال ایران هستند. «سوف» یکی از الیاف مردابی است و این نی بعد از خشک شدن در زیر آفتاب، از الیاف مورد استفاده در بافت زیرانداز محسوب می‌شود. همچنین «لی» یا «گالی» یکی دیگر از انواع نی مورد استفاده در حصیربافی است که در اطراف مرداب رشد می‌کند. «کنف» از الیاف پرورش یافته در مزارع به‌منظور حصیربافی است و بعد از زرد شدن ساقه و برگ، آماده‌ی چیده شدن برای استفاده در بافت است. ترکه‌های درخت بید نیز بعد از خیساندن و نرم شدن، به یکی از الیاف‌های گیاهی برای بافت حصیر تبدیل می‌شوند و تنها مختص مناطق شمالی ایران نیستند و در دیگر مناطق نیز از این الیاف استفاده می‌کنند.

در مناطق شمالی از کلوش (ساقه‌ی برنج) و ساقه‌ی نی‌های مردابی برای حصیربافی استفاده می‌کنند. همچنین با توجه به حجم قابل ملاحظه‌ی تولیدات حصیری در این مناطق برخی از گیاهان ویژه‌ی حصیربافی را در مزارع پرورش می‌دهند. برخی از این گیاهان عبارت اند از:

سوف: یکی از انواع نی‌هایی است که به صورت وحشی در مرداب‌ها می‌روید و نی‌های سوزنی توپری دارد. این نی‌ها را بعد از برش به صورت دسته‌ای در معرض آفتاب قرار داده تا خشک شود و رنگ مناسبی پیدا کند. از این نی‌ها در بافت زیرانداز با دستگاه به‌عنوان پود استفاده می‌شود.

کنف: گیاهی است که برای حصیربافی کشت می‌شود. وقتی ساقه و برگش زرد و تخم آن سیاه شود، گیاه آماده‌ی برداشت است. یکی دو روز گیاه برداشت شده را در خشکی نگهداری می‌کنند تا پلاس بخورد (پژمرده شود)، سپس مدتی در آب برکه یا مرداب نگه‌داری می‌شود تا پوستش آماده‌ی کندن شود. در آخر، گیاهان پوست کنده شده آویزان می‌شوند تا کاملا خشک و قابل استفاده شوند. از این الیاف در بافت زیرانداز با دستگاه به عنوان تار استفاده می‌شود.

لی یا گالی: یکی از انواع نی‌هایی است که به صورت وحشی در کنار مرداب‌ها می‌روید و از آن در تولید مصنوعات حصیری غیر از زیرانداز استنفاده می‌شود.

 

حصیربافی در جنوب ایران

در جنوب ایران نیز با توجه به نوع اقلیم گرمسیری، برای تهیه‌ی الیاف گیاهی مخصوص بافت اشیای حصیری، از برگ در خت خرما و نی‌های باتلاقی استفاده می‌شود. «کرتک» از نی‌های باتلاقی است که ساقه‌ی بلند و منعطف، از امتیازهای آن برای استفاده در حصیربافی محسوب می‌شود. این نی‌ها بعد ازچیده شدن و جدا کردن برگ از بالای آن‌ها، برشی طولی و سرتاسری می‌خوردند. در نهایت تمام این نی‌ها کوبیده شده به نوارهایی مناسب در تولید حصیر تبدیل می‌شوند. برگ‌های نخل «داز» نیز به دلیل استحکام مناسب، در حصیربافی مناطق جنوبی ایران، بسیار پر کاربرد هستند.

از حصیربافی چه تولید می شود؟

از حصیر بافی محصولات بسیار متنوعی تولید می شود که از جمله ی آن ها می توان سبد ، زنبیل ، کلاه ، فرش و زیرانداز ، پرده های حصیری و بسیاری از ظرف های مختلف اشاره کرد.

حصیربافی در کجای ایران تولید می شود؟

حصیربافی در مناطق جنوبی و شمالی ایران به دلیل اینکه مواد اولیه ی آن ها به راحتی قابل دسترس هستند تولید می شود و تولید این محصول و هنر دست در این مناطق بسیار رواج دارد .

یکی از علت هایی که در این مناطق حصیر بافی رواج دارد ارزان بودن مواد اولیه و در دسترس بودن مواد اولیه ی آن می باشد . امروز بخشی از این محصولات به عنوان اشیای کاربردی و تزئینی در زندگی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بافته‌های چوبی به صورت تخت و با حجم دیده می‌شوند. ایجاد نقش و تنوع آن وابسته به رشته‌ها و چگونگی از زیر و رو گذراندن آن‌هاست، رنگ محصولات حصیربافی بستگی به رنگ طبیعی مواد اولیه‌ی آن‌ها دارد اگر چه در مواردی برخی از رشته‌ها را رنگ‌آمیزی کرده و به کار می‌برند.

 

 

---

مقاله انواع صنایع دستی ایران

---

انواع مختلف حصیربافی

با توجه به ماده ی اولیه ای که برای بافت استفاده می کنند و روش بافت می توان حصیربافی را به دسته های زیر تقسیم کرد:

• حصیربافی
• بامبو بافی
• مرواربافی
• کپوبافی

تقسیم بندی آثار تولید شده در هنر حصیربافی در ایران :

با توجه به مواد اولیه ای که در محصولات حصیری به کار می‌رود، فرایند تولید آن‌ها می‌تواند نام‌های متفاوتی داشته باشد. به عنوان مثال کپو بافی، مروار بافی و بامبو بافی از جمله این موارد هستند. افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، به خوبی بر این مسئله آگاهند که هر کدام از این زیرمجموعه‌های حصیر بافی دارای چه خاصیت‌هایی بوده و چه محصولاتی را می‌توان با کمک آن‌ها تولید کرد.

کپوبافی چیست و چه کاربردی دارد؟

کپو یکی از صنایع دستی رایج در جنوب ایران و مخصوص حاشیه شهرستان دزفول است و ماده اولیه آن برگ درخت خرما (نخل) است. مسافران ایرانی و خارجی زیادی تمایل به خرید این محصول از بازارهای سنتی دارند. این هنر زیبا در خانه‌های بسیاری از ما ایرانی‌ها یافت می‌شود. به عنوان مثال اکثر بانوان ایرانی در آشپزخانه خود یک یا دو کپو برای زیر قابلمه‌های خود دارند. صنایع دستی دوراونتاش با بیش از 300 نفر بافنده ، بیشترین حجم تولید کپو را در ایران دارد .

---

مقاله کاربرد سبد حصیری و نظم بخشیدن به منزل

---

تاریخچه هنر حصیربافی در ایران:

یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی که در ایران رواج داشته، حصیر بافی است. باستان شناسان نمونه‌هایی از این هنر را در بین النهرین و مناطق جنوبی پیدا کرده اند و ثابت شده که نخستین زیر اندازه‌ای که نسل بشر از آن‌ها استفاده می‌کرده از جنس نی و گیاهان باتلاقی بوده است.

البته این تمام ماجرا نیست! احتمالاً برای شما هم جذاب است که بدانید شهر دزفول مهد کپو ایران نام دارد و همچنین به عنوان شهر کپو به ثبت جهانی رسیده است.

ابزار و وسایل هنر حصیربافی

برای حصیربافی می‌توان از ابزارهای مختلفی استفاده کرد، اما رایج‌ترین این ابزارها عبارت‌اند از:

ابزار حصیر بافی	کاربرد حصیربافی
انواع چاقو و قیچی	بریدن تکه‌های چوب و گیاه
درفش	سوراخ کردن، تکه کردن و یا شکستن چوب
خط کش متری و نواری	برای اندازه گیری چوب
چسب	چسباندن و محکم کردن تکه‌های چوب
ظرف آب	خیساندن رشته‌های چوب
گاز یا چراغ الکلی	سوزاندن پرزها
مقوا	برای کشیدن طرح اولیه و قالب گیری

روش تولید هنر حصیربافی در ایران چگونه است؟

برای ساخت حصیر و یا اصطلاحا حصیربافی، هنرمند باید چندین مرحله را پس از انتخاب مواد اولیه (نی، برگ درخت خرما، ترکه درخت بید، ترکه درخت انار و …) که عموما نیز با توجه به جغرافیای منطقه ای انجام می شود، طی کند. از آنجایی که حصیربافی عموما با نی و برگ درخت خرما انجام می شود، ما در این مقاله، نحوه ی حصیربافی در هر دو روش را توضیح می دهیم.

شاخه های نی در طول و قطرهای مختلف از مرداب یا کناره ی رودها با استفاده از داس چیده شده و شاخ و برگ اضافی آن بریده می شوند. سپس در امتداد طولی هر نی، با استفاده از چاقو یا همان داس، شکافی انداخته می شود. نی ها را در یک مکان روی هم قرار داده و سپس با وارد کردن ضربه به آن ها و اصطلاحا کوبیدن آن ها، نی ها ترک خرده و خرد می شوند. با این کار، نوار یا ترکه های باریکی از نی ایجاد می شوند که با بافتن همین ترکه ها، حصیربافی انجام می شود. این مدل از حصیربافی بیشتر برای ساخت زیرانداز استفاده می شود.

برای استفاده از برگ درختان خرما، ابتدا آن ها را از درخت بریده و سپس برگ های آن را از همدیگر جدا کرده یا اصطلاحا پر می کنند. سپس این برگ ها را در آب قرار می دهند تا رنگ آن ها رو به زردی رود. برای تسریع این مرحله، گاهی از آب جوش نیز استفاده می شود. برگ های زرد یا همان نوارهای درخت خرما، حال آماده ی بافته شدن و ساخت ظروف حصیربافی هستند.

هنرمندان برای نشان دادن ذوق و سلیقه ی خود، گاهی از رنگ های طبیعی، شیمیاعی و یا نخ نیز استفاده می کنند تا حصیر بافته شده، ظاهر بهتری داشته باشد. جوهر رنگی یا همان بقم، به عنوان رنگ طبیعی به حصیر زده می شود. این ماده طبیعی به رنگ های سبز، بنفش، آبی و نارنجی وجود دارد و برای رسیدن به رنگ های تیره تر و یا روشن تر، مقداری زردچوبه به آن کم یا اضافه می کنند. عموما طرح های استفاده از شده در حصیر بافی طرح های انتزاعی و ساده بوده و با بافتن نوارهای حصیر ایجاد می شوند. این بدان معنااست که هنرمندان برای رنگ کردن حصیر ها از قلم و رنگ استفاده نکرده، بلکه با بافتن رنگ های مختلف حصیر در کنار یکدیگر، طرح مد نظر خود را ایجاد می کنند.

برای بافتن حصیر بافی، حصیرها به صورت تار و پود بر روی یکدیگر قرار گرفته و به صورت یکی رو و یکی زیر، ترکه ها رو بهم می بافند. برای قسمتی از ظرف که صاف باشد، ترکه های عمود بر هم به همدیگر بافته می شوند (همانند بافتن کاموا). برای قسمت هایی از ظرف که دارای لبه باشند و ظرف صاف نباشد، حصیربافان از روش های متفاوتی استفاده می کنند. در یک روش، حصیرها را به صورت مورب به یکدیگر تاب می دهند و در روش های دیگر، از تارهای جدید و حلقوی برای شکل دهی به آن قسمت کار استفاده می کنند.

آموزش هنر حصیربافی در ایران

تار و پود بافته‌های حصیری، الیاف منعطف گیاهان هستند که به صورت مشبک یا پیچشی کنار هم بافته می‌شوند. بنابراین بعد از تهیه‌ی الیافی از برگ نخل، نی، ترکه‌های نازک بید ساقه‌ی گندم یا برنج، باید کار را شروع کنید. در روش مشبک به الیافی نواری نیاز دارید و بعد از برش‌های لازم و خیساندن، این الیاف منعطف را به‌عنوان تار و پود، صورت زیر و رو در هم ‌تنیده کنید. در حین این فرآیند می‌توانید روش ساده‌ی بافت شطرنجی را تا پایان ادامه دهید یا در بعضی نقاط با کمی خلاقیت در عبور الیاف از میان هم یا استفاده از رنگ‌های دیگر، آثار جذاب‌تری خلق کنید.

در روش بافت مارپیچ یا پیچشی، چند رشته از الیاف گیاه را به صورت نوار باید به هم بافت یا به دور یکدیگر همچون طناب پیچید. سپس باید از مرکز دایره شروع کنید و با حرکاتی دوار، این طناب را به صورت مارپیچی، از زیر رو روی الیاف پایه بگذرانید. سبدها و کلاه‌هایی زیبا معمولاً با کمک بافت پیچشی تولید می‌شوند.

البته ناگفته نماند که تولید پرده‌های حصیربافی پر استفاده، با این دو روش بافته نمی‌شود. بلکه نی‌های مردابی را به صورت یک اندازه برش می‌دهند آن‌ها را با فاصله‌های مشخص به صورت موازی کنار هم می‌گذارند. در نهایت این نی‌ها را با نخ به هم وصل می‌کنند و حاشیه‌ی پرده‌ی حصیری را با پارچه‌هایی نخی می‌پوشانند.

---

 

اگر علاقه‌مند به تهیه محصولات حصیری هستید، می توانید از فروشگاه دوراونتاش، انواع این محصولات را با تنوع بسیار زیاد و قیمت مناسب تهیه کنید.