حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین رشته‌های صنایع‌دستی فلات ایران است. حصیربافی از هنرهایی است که قدمت چند هزار ساله دارد. این که محل پیدایش این هنر کدام شهر یا کشور است، اطلاع دقیقی در دست نیست. البته باستان شناسان آثاری از حصیر روی تکه های گچ مربوط به شش هزار سال قبل پیدا کرده اند.
حصیربافی چیست؟
حصیربافی یک اصطلاح عمومی است که در ایران برای تعدادی از صنایع‌دستی که از بافتن تارهای نی ساخته میشود استفاده میشود. اما شایان‌ذکر است که در یک دسته‌بندی علمی، هر یک از هنرهایی مانند بامبوبافی، ترکه‌بافی (سبدبافی)، چیق بافی (پرده بافی) و کاپو بافی جایگاه جداگانه‌ای در زمینه صنایع‌دستی دارند.
استفاده از نظم دهنده حصیری در آشپزخانه
مواد اولیه ی حصیربافان نقاط مختلف ایران
- برگ درخت خرما (پیش)
- برگ درخت خرمای وحشی نر (پُرک)
- خرمای وحشی ماده (داز)
- ساقه های نی باتلاقی مناطق گرمسیری خوزستان
- مناطق سردسیر اطراف دریاچه زریوار نزدیک شهر مریوان
- مرداب انزلی
- اطراف دریاچه هامون (ترکه)
- ساقههای گندم در استان های زنجان و آذربایجان و..
- ابزار حصیربافی و وسایل مورد استفاده آن بسیار محدود بوده و از تعدادی ابزار ابتدایی نظیر داس، انواع کارد، سوهان، درفش، قیچی، سوزن و.. تجاوز نمی کند.
قدیمی‌ترین انواع صنایع دستی
نمونه‌های بدست آمده در بین‌النهرین و آفریقا گواه آنست كه حصیربافی و سبدبافی منشأ بسیار از امور نظیر نساجی، سفالگری، كوزه‌گری و … نیز بوده و اسناد و مداركی در دست است كه نشان می دهد نخستین زیراندازهای بشری از نی و گیاهانی كه در باتلاق‌های سفلای بین النهرین میروییده، تهیه شده‌اند و با توجه به سیر مراحل زندگی بشر بعد از اتمام دوره‌ی غارنشینی تا زمانی که انسان‌ها یکجا‌نشین شوند، به صورت کوچ‌رو زندگی می‌کردند.
از ضروریات زندگی انسان‌های کوچ‌رو قابلیت حمل و نقل و همچنین برپایی آسان سکونت‌گاه آنها است و حصیر، این ویژگی‌ها را دارد. در واقع پس از غارنشینی، اولین سرپناه‌ها به کمک حصیر ساخته می‌شده‌اند. البته برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر در مورد این نخستین زیرانداز بشر، محققین این عرصه با مشکلی بزرگ مواجه هستند. با توجه به از بین رفتن الیاف طبیعی به مرور زمان نمونه‌های بسیار اندکی برای تحقیق وجود دارد.
هنر حصیربافی در چه شهرهایی رایج است؟
اگر به شهرهای جنوبی سفر کرده اید و به فکر خرید صنایع دستی آن منطقه هستید باید بدانید که این هنر در استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان، کردستان، هرمزگان، بوشهر، کرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان و تهران رایج است. که در خوزستان بهصورت سبدبافی، حصیربافی و بوریابافی رایج است. حصیر به طور عمده با دو روش مارپیچ و درهم بافته یا مشبک بافته میشود.
امروزه در نقاط مختلف خوزستان در هر فضایی که امکان دسترسی به برگ نخل و نی و ترکه امکان پذیر باشد می توان حصیربافی را مشاهده کرد. شهرهای آبادان، خرمشهر، شادگان و دشت آزادگان از مراکز عمده ی تولید این محصول است. این نوع حصیر در شهرها برای آویختن در جلوی پنجره مورد استفاده قرار می گیرد.
عشایر نیز برای حصار پشت چادرهایشان و همچنین ساختن لانه ی مرغ و خروس، بره، بزغاله و.. از آن استفاده می کنند. بوریا یا حصیر زیرانداز از دیگر محصولات استان خوزستان است که با الیاف برگ درختان خرما بافته می شود این حصیر از نی مردابی که در این منطقه به وفور رشد می کند نیز تولید می شود. این نوع حصیر برای زیرانداز و همچنین پوشش سقف منازل کاربرد دارد. آن را روی تیرهای سقف ساختمان قرار داده و روی آن را با مصالح ساختمانی می پوشانند. بوریابافی فقط توسط مردان انجام می شود.
قدیمی ترین نمونه ی حصیربافی ایران
این که محل پیدایش این هنر کدام شهر یا کشور است، اطلاع دقیقی در دست نیست. البته باستان شناسان آثاری از حصیر روی تکه های گچ مربوط به شش هزار سال قبل پیدا کرده اند. قدیمی ترین نمونه ی حصیربافی ایران مربوط به منطقه ی شهداد در استان کرمان است. حصیربافی که نی‌های نازک را از طریق نخ‌های پنبه‌ای می‌پوشانند، از مصر باستان تا به امروز تغییر نکرده است. مواد اولیه حصیر در نقاط مختلف ایران بسته به شرایط جغرافیایی عبارت‌اند از: برگچه درخت خرما، برگچه درخت خرمای وحشی یا پورک، خرمای وحشی ماده یا داز، ساقه نیزارهای تالاب‌های گرمسیری خوزستان، مناطق سردسیری زریوار. دریاچه، تالاب انزلی، اراضی اطراف دریاچه هامون، گندم از استان‌های زنجان، آذربایجان و …
ابزار کار:
ابزار و وسايل مورد استفاده در حصير بافي بسيار ساده و محدود نظير داس، انواع کارد، اره، رنده، انبر دست، قيچي، سوزن، درفش، دفتين و سنگ نفت است.
اين ابزار عمدتاً براي قطع گياهان و پيراستن آنها به منظور آماده سازي مواد اوليه مورد استفاده قرار مي‌گيرد و گاهي نيز حين توليد به عنوان وسيله کمکي امر ساخت را تسهيل مي‌بخشد.
حصیربافی در ایران
ریشه‌های این هنر سنتی در بسیاری از نقاط جهان همچون ایران، چین، اندونزی، مصر، مالزی، عراق، کره، ژاپن، مکزیک و… دیده میشود و ایران یکی از شانزده کشور تولیدکننده‌ی حصیر در جهان به شمار می‌رود.
در بسیاری از مناطق ایران، هنر حصیربافی از گذشته‌های دور، در کنار شغل اصلی کشاورزی، به‌عنوان یک حرفه‌ی دوم بومی رایج بوده است و این هنر منحصر به طراحی و ساخت زیرانداز نبوده و در ساخت ظروف نیز از بافت های زیبای حصیری استفاده می‌شد. امروزه هم استقبال از ظروف و کیف‌های حصیری بسیار زیاد شده است و این هنر به شکوفایی بیشتری نسبت به گذشته رسیده است.
چون حصیرهای بافته شده معمولا از جنس گیاهانی است که در منطقه ی موردنظر بیشتر وجود دارد و دسترسی به آن راحت‌تر است، مواد اولیه‌ی آن در مناطق مختلف ایران متفاوت است. و به همین دلیل روش‌های بافت حصیر هم متفاوت میشود.
در واقع تفاوت در موارد اولیه‌ی مورد نیاز حصیربافی که از تفاوت‌های اقلیمی ناشی میشود بر روش‌های تولید نیز تاثیرگذار بوده است. در کنار تفاوت‌های موجود در تولید حصیر در کشور، فصل مشترک تمامی این روش‌ها همان بافت متشکل از تار و پود است. بافتی که در ظروف حصیری، کلیه‌ی مراحل آن به کمک ابزار بسیار ساده با دست و در قالب بافت‌های مشبک و مارپیچ انجام میشود. در تولید زیرانداز حصیری در برخی مناطق از دستگاه ساده‌ی حصیربافی و در برخی مناطق هم از همان بافت دستی استفاده میشود.
راهنمای خرید حصیر + روش نگهداری
حصیربافی در مناطق جنوبی
در مناطق جنوبی با استفاده از برگ درخت خرما، برگ برخی از نخل‌های وحشی و ساقه‌ی نی‌های باتلاقی ویژه‌ی مناطق گرمسیری الیاف موردنیاز حصیربافی تهیه می‌گردد. که برخی از آن ها را بررسی میکنیم.
مجموعه دوراونتاش تولید کننده و مرکز پخش محصولات حصیربافی در ایران است که سابقه 30 ساله دارد
کرتک در حصیربافی
یکی از انواع نی‌های باتلاقی است که در حاشیه‌ی نهرها نیز رشد می‌کند. ساقه‌ی بلند آن استحکام کششی زیادی دارد و از آنجا که هیچ حیوانی به‌عنوان غذا از آن استفاده نمی‌کند و آفت هم ندارد، الیاف مناسبی برای تولید حصیر به شمار می‌آید. این نی‌ها را به وسیله‌ی داس از نزدیک‌ترین محل به ریشه قطع کرده و برگ‌های موجود در قسمت فوقانی آن را جدا می‌کنند. سپس به وسیله‌ی چاقو، شکافی در تمام طول نی ایجاد می‌کنند. نی‌های چاک خورده را روی هم انباشته و با کوبیدن، آنها را به نوارهایی با عرض‌های مختلف، تبدیل می‌کنند.
داز در حصیربافی
یکی از انواع نخل‌های وحشی است که میوه‌های شیرین و کمی گس (طعمی مانند خرمالو) به نام کنل دارد. برگ‌های این نخل استحکام زیادی دارند و مانند برگ نخل خرما در حصیربافی استفاده می‌شوند. استحکام این نوع برگها به حدی است که پربند را از این الیاف می‌سازند. پربند ریسمانی است که برای بالا رفتن از نخل خرما از آن استفاده میشود.
حصیربافی در مناطق شمالی ایران
در مناطق شمالی از کلوش (ساقه‌ی برنج) و ساقه‌ی نی‌های مردابی برای حصیربافی استفاده می‌کنند. همچنین با توجه به حجم قابل ملاحظه‌ی تولیدات حصیری در این مناطق برخی از گیاهان ویژه‌ی حصیربافی را در مزارع پرورش می‌دهند. برخی از این گیاهان عبارت اند از:
سوف در حصیربافی
یکی از انواع نی‌هایی است که به صورت وحشی در مرداب‌ها می‌روید و نی‌های سوزنی توپری دارد. این نی‌ها را بعد از برش به صورت دسته‌ای در معرض آفتاب قرار داده تا خشک شود و رنگ مناسبی پیدا کند. از این نی‌ها در بافت زیرانداز با دستگاه به‌عنوان پود استفاده میشود.
کنف در حصیربافی
گیاهی است که برای حصیربافی کشت میشود. وقتی ساقه و برگش زرد و تخم آن سیاه شود، گیاه آماده‌ی برداشت است. یکی دو روز گیاه برداشت شده را در خشکی نگهداری می‌کنند تا پلاس بخورد (پژمرده شود)، سپس مدتی در آب برکه یا مرداب نگهداری میشود تا پوستش آماده‌ی کندن شود. در آخر، گیاهان پوست کنده شده آویزان می‌شوند تا کاملا خشک و قابل استفاده شوند. از این الیاف در بافت زیرانداز با دستگاه به عنوان تار استفاده میشود.
لی یا گالی در حصیربافی
یکی از انواع نی‌هایی است که به صورت وحشی در کنار مرداب‌ها می‌روید و از آن در تولید مصنوعات حصیری غیر از زیرانداز استنفاده میشود. از دیگر گیاهانی که در حصیربافی از آن استفاده میشود و به منطقه‌ی خاصی تعلق ندارد، درخت بید است. ترکه‌هایی از درخت بید که قابلیت تقسیم شدن دارند، انتخابی مناسبی برای حصیربافی هستند و با کمی خیساندن در آب، انعطاف‌پذیر می‌شوند.
تاریخچه حصیربافی در دزفول
تاریخچه حصیربافی در دزفولمردم دزفول به هر قطعه‌‌ی گِرد، کپو می‌گویند. کپوهایی هم که به استادی می‌بافند، بیشتر گِرد (کروی) هستند. آنها برگ نخل را دور کرتک می‌پیچند و به آن شکل (فُرم) می‌دهند و با نخ‌های کاموایی رنگی کپوهایی تولید می‌کنند که نقش‌های گوناگونی دارند؛ گاه لوزی‌شکل هستند و گاه سه‌پَر و چهارپَر و نمونه‌های دیگر.
کپوی بافته‌شده به‌راستی زیبا و دیدنی است. پیچش ساقههای رسیده و جوان نخل خرما به دور ساقههای گندم و جو (یا همان کِرتک) دستبافی می‌سازد که با هنر و ذوق بانوان دزفولی آمیخته شده است و پیشینه‌ای 500 ساله دارد. در شمال باختری دزفول، در جایی که سد دز هست، گستره‌ی شیهون قرار دارد. یکی از بهترین و زیباترین کپوهای بافته‌ی شده‌ی دزفولی را در آنجا –شیهون- می‌توان جُست و یافت. روستاهای پیرامون شهر دزفول نیز جایی برای استادان کپوباف است. روش (:تکنیک) آنها در کپوبافی چنان زبانزد و چیره‌دستانه است که این صنعت دستباف، در امردادماه 1402 خورشیدی، در شورای جهانی صنایع دستی، شناسانده شد و شهر دزفول به نام «شهر جهانی کپوبافی» به ثبت رسید.
در بیشتر روستاهای دزفول، تنها دو شکل کپو بافته می‌شد: یکی ظرف‌مانند برای مایه‌ی خمیر نان و دیگری بری نگهداری خودِ نان. اما اکنون گوناگونی (:تنوع) در ساخت کپو بسیار بیشتر است؛ مانند: کپوهای ظرف میوه‌ای، زیرکتری، زیرقوری، گلدانی، طبقی، قندانی، دَم‌کن پلویی، جعبه‌ای، سبدی و کپوهای آرایه‌ای (:تزیینی).
کپوهایی که نقش‌های بسیار دارند، «کپوی منقوش» نام دارند؛ کپوهایی که در ساخت آنها تنها از کِرتک و نخ‌های رنگی استفاده شده است، «کپوی تمام‌نخ» نامیده می‌شوند. گاه نیز چنان باریک‌بینی هنری‌ای در ساخت کپوها به‌کار برده میشود که می‌توان از آنها به گونه‌ی دیوارکوب بهره بُرد. به هر روی، ساخت کپو و زیبایی آن بستگی به استادی بافنده‌ی کپو دارد.
آخرین دیدگاه‌ها