پارچه قلمکار و ترمه از معروف‌ترین صنایع دستی کشور ایران هستند که گردشگران خارجی را مجذوب خود می‌کنند و در سراسر جهان، به‌عنوان سوغات ایران شناخته می‌شوند. هنر قلمکاری، هنر باستانی چاپ دستی بر روی پارچه‌های پنبه‌ای یا ابریشمی با رنگ‌های طبیعی است. در سوی دیگر، یکی از مشهورترین صنایع دستی ایرانی، ترمه نام دارد که پارچه خاصی از ابریشم یا پشم است. ترمه نوعی پارچه فاخر است که در گذشته، برای تهیه لباس‌های بزرگان استفاده می‌شد، اما امروزه، برای تهیه رومیزی، روتختی و سجاده استفاده می‌شود. در این نوشته به تفاوت پارچه قلمکار و ترمه می‌پردازیم.
کاربرد های هنر ترمه بافی که فکرش رو نمیکردید!
ترمه و قلمکار یکی از هنرهای دستی ایرانیان است که در زمان صفویه در شهر اصفهان رونق گرفت. ترمه، نوعی پارچه گران‌بهای بافته‌شده از الیاف بسیار لطیف است و قلمکار، هنر چاپ زدن روی پارچه می‌باشد.
در گذشته از این پارچه‌های نفیس بیشتر در لباس‌های مردان و زنان استفاده می‌شد. در زمان حاضر، ایران‌دوستان و هنر دوستانی که خواستار زیبایی و اصالت توامان هستند در چیدمان منزل از این هنر زیبای ایرانی بهره می‌برند.
این پارچه‌های اصیل در هر چیدمانی اعم از مدرن یا سنتی چشم نواز است. مجتمع آفرینش‌های هنری سلام در طراحی رومیزی‌ها، دفتر و جانماز از این طرح و هنر ایرانی اسلامی بهره برده است که علاوه بر مصارف شخصی هدیه‌ای خاص محسوب می‌شود.
معرفی پارچه قلمکار|هنر ترمه بافی
هنر قلمکاری نوعی تکنیک چاپ پارچه طرح‌دار ایرانی است که با استفاده از مهرهای چوبی انجام می‌شود. قالب‌های قلمکاری بیشتر از چوب گلابی ساخته شده‌اند که انعطاف و تراکم بهتری برای کنده‌کاری و کاربرد طولانی‌مدت دارد. بر روی انواع پارچه‌های قلمکار، صدها نقش مختلف شامل طرح‌های عربی، طرح‌های گیاهی و جانوری، طرح‌های هندسی، طرح‌های مربوط به دوران پیش از اسلام، صحنه‌های شکار، بازی‌های چوگان، اشعار و خط فارسی، کتیبه‌های ارمنی و عبری وجود دارد.
قلمکاری به نام کلامکاری نیز شناخته می‌شود که در اصل نوعی منسوجات نخی است که با دست، نقاشی می‌شود و یا چاپ می‌گردد. اصفهان یکی از مهمترین شهرهای تولیدکننده پارچه‌های قلمکار در سراسر جهان است. در واقع قلمکار به معنای «پرداخته شده با قلم و مرکب» است. لازم به ذکر است که در ابتدا نیز به همین روش تولید می‌شده است.
تاریخچه قلمکاری|هنر ترمه بافی
یکی دیگر از تفاوت پارچه قلمکار و ترمه، سیر تاریخی است که طی کرده‌اند. چینی‌ها لباس‌هایی طرح‌دار و زیبا از طریق جاده ابریشم، وارد ایران کردند و با این هدایای رنگارنگ، دل ایرانیان را به‌دست آوردند. ایرانیان نیز با الهام از این منسوجات زیبا، نسخه بومی پارچه طرح دار، یعنی قلمکار را ابداع کردند. قلمکار با نام کلامکار در هند شناخته شده است، البته کلامکاری هندی شامل بیست و سه مرحله است و با قلمکاری ایرانی تفاوت دارد.
قدمت این هنر به دوره ساسانی، چهارمین سلسله ایرانی و دومین امپراتوری ایران (224 – 651 میلادی) مربوط می‌شود. هنرمندان ایرانی از آن زمان از قلم و مرکب برای کشیدن نقوش دقیق و خیره کننده بر روی پارچه، استفاده می‌کردند. البته این هنر در قرن یازدهم هجری قمری، در دوره صفویه به شکوفایی رسید. یکی از مهمترین دلایل این امر، علاقه شاه عباس به این هنر بود. پارچه قلمکار، به سرعت مورد توجه طبقه اشراف ایرانی قرار گرفت. سپس هنر قلمکاری بیش از پیش، گسترش یافت و توسعه آن تا دوره قاجار نیز ادامه یافت.
پارچه قلمکار به دلیل نفیس بودن و زیبایی چشم‌نوازش، لباس مورد پسند امپراتوران صفوی شد. پادشاهان صفوی، اشراف و طبقه بالا، لباس‌های قلمکار ابریشمی و پنبه‌ای می‌پوشیدند که با طلا و نقره تزیین شده بودند. همچنین پارچه‌های قلمکار برای تزئین فضای داخلی، مورد استفاده قرار می‌گرفتند که اغلب به عنوان پرده، روتختی و پوشش دیوار استفاده می‌شد.
همواره کارگاه‌های قلمکاری بسیاری در سراسر ایران فعال بودند. شیراز، یزد، بروجرد، کاشان در امتداد اصفهان (مراکز اصلی تولید این نوع از پارچه چاپی)، تولیداتی منحصربه‌فردی داشتند. در حال حاضر، اصفهان و به طور خاص شهر خورزوق از مهمترین تولیدکنندگان محصولات قلمکار در سراسر جهان است.
اگرچه با معماری مدرن و وسایل تجملاتی امروزی، بازآفرینی فضای گرم خانه‌های سنتی ایرانی همراه با گچ بری ها، فرش‌های دستبافت، طاق‌های زیبا، پنجره‌های منبت کاری شده و… کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد، اما استفاده از وسایل کوچک مانند رومیزی‌های طرح قلمکار یا ترمه در فضای منزل علاوه بر ایجاد حس نوستالژی، پاسداشتی هرچند ناچیز به هنر اصیل ایرانی می‌باشد.
اصالت و سادگی طرح‌های بته و جقه زیبا همراه با رنگ‌های شاد و تند یا در برخی طرح ها، رنگ‌های ملایم می‌تواند امضای چیدمان منزل شما را از سایرین متمایز کند. در هنر ایرانی طرح‌ها و گل‌ها هم معانی استعاری دارند. به عنوان مثال بعضی اعتقاد دارند طرح بته جقه و سر خمیده آن نماد سرو سر خمیده است که بیانگر تواضع ایرانیان می‌باشد.
دفترهای طرح قلمکار با طرح‌های اسلیمی و ظریف، ذوق ثبت خاطرات و ماندگار کردن روزانه‌ها را برای صاحب این دفتر‌ها دوچندان می‌کند.
تفاوت در کاربردهای هنر ترمه بافی و پارچه قلمکار
این دو آثار هنری از نظر کاربردی تفاوت‌های قابل توجهی با هم دارند. یکی کاربردی‌تر و دیگری بیشتر جنبه تزئینی دارد. همین موضوع باعث شده که قیمت آن‌ها با هم تفاوت داشته باشند. مهمترین تفاوت کاربردی بین پارچه قلمکار و ترمه به شرح زیر است:
- ترمه در دسته آثار هنری لوکس قرار می‌گیرد به همین دلیل بیشتر برای تزئین از آن استفاده می‌کنند. مثلا در ایام نوروز ترمه را به عنوان سفره هفت سین در نظر می‌گیرند. از پارچه قلمکار نیز به عنوان سفره استفاده می‌کنند، اما این اثر هنری به اندازه ترمه جنبه فوق تزئینی ندارد.
- در گذشته‌های دور، از ترمه، لباس‌های بسیار ارزشمند و گران‌قیمتی می‌بافتند. معمولا این لباس‌ها را درباریان یا اشخاص بسیار مهم بر تن می‌کردند. پارچه قلمکاری به دلیل ارزان بودن مورد استقبال و استفاده عموم مردم قرار می‌گرفته است. امروزه افراد کمی با ترمه یا پارچه قلمکار لباس می‌دوزند، اما اگر از آن‌ها برای دوخت یا تزئین لباس هم استفاده کنند باز هم ترمه گران‌قیمت‌تر محسوب می‌شود.
- پارچه قلمکاری در همه ابعاد بزرگ و کوچک تولید می‌شود. به همین دلیل از این پارچه‌ها پرده‌های بزرگ و متنوعی تهیه می‌کنند. به دلیل سبک بودن پارچه قلمکار، محدودیتی در اندازه ابعاد آن وجود ندارد. اما ترمه پارچه سنگینی است. هر چند دیده شده که با ترمه نیز پرده درست می‌کنند، اما این پرده‌ها به دلیل ضخامت نمی‌توانند کیفیت پارچه قلمکاری را داشته باشند. ابعاد ترمه‌ها معمولا کوچک هستند و به عنوان رومیزی برای میزهای کوچک مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- ترمه و پارچه قلمکار هر دو برای لباس، جانماز، رومیزی، رومبلی و کلا به عنوان هدیه کاربرد دارند. اما تفاوت اصلی در این است که کاربرد ترمه برای هر چیزی باعث گران‌تر شدن آن می‌شود و بیشتر توسط اقشاری که درآمد بالایی دارند مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما پارچه قلمکار به خودی خود قیمت مناسبی دارد و وقتی که به عنوان یک رومیزی یا لباس در نظر گرفته می‌شود می‌تواند توسط همه اقشار جامه مورد استفاده قرار بگیرد.
چه تفاوتی بین نقوش ترمه و پارچه قلمکار وجود دارد؟
هنرهای دستی با نقوشی که روی آن‌ها به تصویر کشیده می‌شوند معنا پیدا می‌کنند. قبل از اینکه نقوش کار شده روی این دو اثر هنری را بررسی کنیم باید بدانید که پس‌زمینه ترمه همیشه رنگی است اما پس زمینه پارچه قلمکار معمولا سفید در نظر گرفته می‌شود. چون قلمکارساز حکم همان نقاش را دارد که می‌خواهد روی بوم نقاشی کند. در واقع پارچه، بوم نقاشی هنرمند محسوب می‌شود. مهمترین تفاوت این دو هنر از نظر نقوش به شرح زیر هستند:
- نقش‌ها روی پارچه‌های ترمه از قبل بافته می‌شوند. اما هنرمند باید روی پارچه‌های قلمکار نقوش را به وسیله قلمو بکشد یا با کمک قالبی چوبی آن را روی پارچه چاپ یا حک کند.
- بته جقه یک نقش ثابت در ترمه ایرانی است که محققان تأکید دارند این طرح از نمادهای مهم زرتشتی به حساب می‌آید. گاهی این طرح در وسط پارچه ترمه قرار می‌گیرد و هنرمند دور یا داخل آن را با مروارید یا سرمه به وسیله سوزن و نخ مخصوص می‌دوزد و پُر می‌کند. این طرح نیز در پارچه قلمکار گاهی در پس زمینه و گاهی در مرکز پارچه قرار می‌گیرد.
- پارچه قلمکار از بزرگی خوبی برخوردار است. به همین دلیل قلمکارساز می‌تواند روی آن نقوش مهمی چون «آثار تاریخی، داستان‌های عشاق تاریخ، داستان‌های معروف ادبیات، گل و بته، زنجیر، حاشیه، نقوش مینیاتوری، کتیبه و شکارهای سلطنتی قدیمی» را با نقاشی روی پارچه روایت کند. اما در ترمه چنین چیزی وجود ندارد. شاید شباهت ترمه و پارچه قلمکار بیشتر در زمینه پرداختن به نقش طبیعت باشد. نقوش اصلی ترمه شامل «بته جقه، گل‌های شاه عباسی، تجریدی و خطوط اسلیمی» است.
- هنرمند قلمکارساز می‌تواند نقوش مورد نظرش را روی پارچه رنگ‌آمیزی کند. برخی این رنگ‌آمیزی را با دست می‌کنند و برخی نیز به سراغ قالب می‌روند. در ترمه خبری از رنگ‌آمیزی نیست. هنرمند باید نقوش مورد نظر با سرمه، مروارید و قیطان بدوزد. ترمه هنر دوخت و دوز روی پارچه است. قلمکاری با عنوان هنر نقاشی و رنگ کردن روی پارچه شناخته می‌شود.
- در هنر قلمکاری از سه رنگ اصلی یعنی «سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد» استفاده می‌شود. بسته به اینکه هنرمند چه طرحی را روی پارچه نقاشی یا چاپ کرده، رنگ‌های دیگر هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. یعنی از ترکیب 5 رنگ اصلی رنگ‌های دیگر حاصل می‌شوند.
- پارچه ترمه برعکس پارچه قلمکاری است. برای اینکه پارچه ترمه رنگ‌های مختلفی داشته باشد باید هنگام بافت آن از نخ‌های رنگی استفاده شود. تنوع رنگ‌ها در پارچه ترمه بسیار زیاد است. اما تنوع رنگ در پارچه قلمکاری به اندازه ترمه زیاد نیست.
نحوه ساخت پارچه قلمکار
فرآیند چاپ منسوجات ایرانی یا قلمکاری با شستن پارچه‌های نشاسته شده، شروع می‌شود تا پارچه‌ها نرم شوند. پس از خشک شدن، پارچه‌ها آماده چاپ هستند. برای قلمکاری از پنبه، ابریشم و کتان استفاده می‌شود زیرا این پارچه‌ها، جوهر را به سرعت جذب می‌کنند.
هنرمندان برای طراحی و رنگرزی پارچه قلمکار، آن را روی میزی کوتاه قرار می‌دهند و از جوهر و مهر طرح‌دار برای طراحی پارچه استفاده می‌کنند. قالب‌های چوبی عمدتا از چوب‌های انعطاف‌پذیر مانند چوب گلابی یا زالزالک ساخته می‌شوند. این تکه‌ها دارای چندین الگو و نقش مختلف هستند، از طرح‌های گیاهی و جانوری گرفته تا نقوش عربی یا هندسی. برخی نیز صحنه شکار را نشان می‌دهند، برخی هم عاشقان دست به دست و یا ابیاتی از اشعار فارسی.
رنگ‌های آبی، قرمز، مشکی، سبز و زرد، رنگ‌های اصلی قلمکاری هستند. به طور سنتی از پوست انار خشک، زعفران، زردچوبه، آلو سیاه و سبزی خشک برای رنگرزی طبیعی پارچه‌های قلمکار استفاده می‌شد. اما امروزه در قلمکاری از رنگ و مرکب شیمیایی استفاده می‌شود.
نگاهی به بافت ترمه
اگر بخواهند که ترمه را با دست ببافند حتما در تهیه آن از ابریشم، پشم و نخ مرغوب استفاده می‌کنند. در نمونه ماشینی آن ترمه را با ابریشم مصنوعی یا پلی استر می‌بافند. کار بافت ترمه به صورت دستی بسیار زحمت دارد و قیمت تمام شده آن دو برابر بافت ترمه با ماشین است. به همین دلیل امروزه تعداد بسیاری کمی از هنرمندان ترمه را به صورت دستی می‌بافند.
بعد از تمام شدن بافت ترمه، پارچه آماده شده به فروش می‌رسد تا هنرمندان ترمه دوز با روش‌های مختلفی نقوش زیبایی روی ترمه بدوزند. در ترمه دوزی بسته به اینکه هنرمند می‌خواهد طرح‌ها را با چه پُر کند، ابزار و وسایل مورد استفاده آن متفاوت خواهد بود.
نگاهی به طراحی پارچه قلمکار
معمولا برای قلمکاری روی پارچه، پارچه‌ها را به صورت آماده تهیه می‌کنند. جنس پارچه‌ها برای قلمکاری ابریشمی، کرباس، متقال، چلوار و کتان است. هنرمند، طرح مورد نظر را روی کاغذ پوستی می‌کشد و وقتی نهایی شد آن را روی قالب چوبی منتقل می‌کند.
طرح را روی قالب چوبی با چاقو یا مغار می‌تراشند تا نقوش برجسته شوند. بعد قالب را به رنگ مورد نظر آغشته می‌کنند و با ضربه زدن به قالب، روی کار چاپ می‌کنند. در پارچه قلمکار مراحل دیگری هم وجود دارد. وقتی کار تمام شد در طی چند مرحله با روش‌های مختلفی پارچه را می‌شویند و خشک می‌کنند تا رنگ به خوبی در پارچه تثبیت شود. مواد اولیه و وسایل مورد استفاده در قلمکاری بسیار زیاد و متنوع است. مهمترین آن‌ها شامل «قالب، میز، روتختی، هاون، پاتیل، قدح، لاک، شال گوش‌بندی، لیف، ضربه‌گیر دست و صاف کنی» می‌شود.
مادران باذوق ایرانی همواره برای وزین کردن جهیزیه دختران جوان خود چادر نماز و جانمازهای خاص را مد نظر دارند که انتخاب طرح‌های قلمکاری، انتخابی هوشمندانه و ظریف برای این هدیه معنوی می‌باشد.
مجتمع آفرینش‌های هنری سلام با استفاده از طرح‌های قلمکاری و هنر ترمه در انواع وسایل روزمره، امید دارد اصالت و سرزندگی هنر ایرانی در روح زندگی هموطنان این مرز و بوم جاری شود.
فرآیند دوخت و تولید ترمه
برای دوخت ترمه مرغوب که معمولا در مراکز ترمه دوزی ایران یعن اصفهان، یزد، کاشان، کرمان و سایر شهرهای ایران تهیه می‌شود، باید مراحلی را طی کرد. پس از آشنایی با این مراحل، متوجه تفاوت پارچه قلمکار و ترمه می‌شوید. این مراحل عبارتند از:
- جمع‌آوری مقداری پشم
- شستن پشم‌ها
- دسته‌بندی پشم‌ها بر اساس رنگ آن‌ها
- ترسیم الگو برای شناخت طرح‌ها و رنگ‌ها با مکان‌ها و روکش‌های خاص آن‌ها
- لفاف‌سازی؛ حدود 2000 تا 3000 نخ را می‌چرخانند تا ضخامت کافی داشته باشند
- کشش و اعمال فشار به نخ‌های
- رزوه‌پیچی
- رنگ‌آمیزی الگوی طراحی
- بافت زدن
شناخت تفاوت پارچه قلمکار و ترمه؛ راهنمای انتخاب و خرید
هنر ترمه و قلمکار دستساز، دو مورد از مهمترین صنایع دستی کشور ایران هستند که در سراسر جهان نیز شناخته شده‌اند. شاید تفاوت پارچه قلمکار و ترمه زیاد باشد، اما هر دو آن‌ها یک نقطه اشتراک دارند و آن هم اهمیت فرهنگی این دو پارچه است. با نکاتی که درباره تفاوت این دو نوع صنایع دستی ایرانی با شما میان گذاشتیم می‌توانید بهترین انتخاب و خرید را در این زمینه داشته باشید.
نمونه کار از ترمه و قلمکار
آخرین دیدگاه‌ها