صنایع دستی جنوب را می شناسید؟

صنایع دستی جنوب مانند هر منطقه دیگر از هنرهای بومی و سنتی  کشور محسوب می‌شود که نشانی از فرهنگ و هنر غنی و ارزشمند آن منطقه دارد. ایران با داشتن تاریخ و تمدنی کهن یکی از سه قطب برتر جهان در زمینه‌ی تولید صنایع دستی است. صنایع دستی ایران طیف گسترده‌ای از تولیدات را شامل می‌شوند و در هر منطقه از کشور طرح و رنگی متفاوت به خود می‌گیرند.

سرتاسر کشورمان ایران، شمال تا جنوب، شرق تا غرب، مردمانی دارد که میراث‌دار هنری گرانبها از نیاکان خود هستند. در هر روستا و ده، در چادرهای عشایری و کپرهای سیستان و بلوچستان، همه دستانی دارند که هنر را به کمک عناصر طبیعت به خودنمایی در می‌آورند. صنایع دستی جنوب نیز، بخشی از این هنرنمایی و خلق آثار بی نظیر است.

خوب است هر یک از ما به عنوان ایرانی با فرهنگ غنی و با اصالت کشور خود بیشتر آشنا باشیم و از آن بهتر و با جزئیات بیشتر بدانیم. از این در این نوشتار بلاگ پست‌های گروه آفرینش‌های هنری سلام، به بررسی هنرها و صنایع دستی جنوب ایران می‌پردازیم.

جنوب ایران شامل نواحی جنوبی کوه‌های زاگرس و کرانه‌های شمالی خلیج فارس است که استان‌های فارس، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان و بوشهر را در بر می‌گیرد. در برخی منابع استان‌های خوزستان و کرمان نیز در این تقسیم‌بندی جای داده می‌شوند. بخش بزرگی از جنوب ایران دارای آب و هوای گرم و خشک است. شهرهای شیراز، بندرعباس، بوشهر، مرودشت، جهرم و یاسوج از شهرهای پرجمعیت این منطقه به‌شمار می‌روند.

جنوب ایران از نظر قومی بسیار متنوع است فارس‌ها، لرها، باصری‌ها، قشقایی‌ها، سیستانی‌ها، لارستانی‌ها، بلوچ‌ها، عرب‌ها و ایرانیان آفریقایی‌تبار را دربرمی‌گیرد.

جنوب ایران دارای شش استان به شرح ذیل می باشد:

سیس بافی

سیس بافی یکی از صنایع دستی قدیمی جنوب و به ویژه استان هرمزگان محسوب می‌شود و این به دلیل وجود نخلستان‌های فراوان در این منطقه از کشور است. سیس بافی به هنری گفته می‌شود که مواد اولیه‌ی لازم برای ساخت آن از درخت خرما تهیه می‌شود. «سیس» در زبان محلی جنوب (و یا گیس) به الیافی گفته می‌شود که در کنار درخت خرما روییده است. در سیس بافی از این الیاف به عنوان تار و پود و به منظور بافتن محصول مورد نظر خود استفاده می‌گردد. برگ درخت خرما به دو نوع «پیسک» و «مغ» تقسیم‌بندی می‌شود. پیسک به برگ‌های اطراف درخت خرما گفته می‌شود که عمر زیادی دارند و مغ برگ‌های میانی درخت است که تازه روییده و از ظرافت بیشتری برخوردارند. از جمله محصولاتی که به این طریق تولید می‌شوند می‌توان به پادری، حصیر، سبد و طناب ضخیمی که در اصطلاح محلی مردم جنوب به «سازو» معروف است اشاره کرد. در واقع سیس بافی برخاسته از فرهنگی است که در آن مردم جنوب حتی از بی‌استفاده‌ترین بخش‌های درخت خرما برای تولید محصولاتی ارزشمند و زیبا بهره می‌جویند. جبر زمانه و جبر جغرافیایی سبب گشته است تا مردم هرمزگان با استفاده از ذوق و خلاقیت مختص به خود، از هر آنچه که در دست دارند برای تأمین وسایل مورد نیاز خود استفاده کنند. اگر چه امروزه بافتن پادری‌ها به سبک سیس بافی تا حدودی منسوخ شده است، اما سعی شده است که با رنگ کردن الیاف‌ها، تنوع و زیبایی بیشتری به این محصولات داده شود. سیس بافی هنری است که علاوه بر مصرف داخلی اوقات فراغت مردم هرمزگان را پر کرده و اگر چه امروزه از تولید آن به شدت کاسته شده است، اما هنوز در میان برخی از مردم رواج دارد. مردم جنوب و به ویژه مردمانی که در نزدیکی نخلستان‌ها زندگی می‌کنند توسط سیس یا گیس درخت خرما اشیای کاربردی زیادی را تولید می‌کنند. برخی از این تولیدات شامل تک «نوعی زیرانداز حصیری»، نولک «نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی»، کتل «نوعی زنبیل»، سوند «نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا»، قفس «برای نگهداری مرغ»، انواع طناب و کلاهک و پروند می‌شود. پروند نوعی طناب چند لایه و محکم است، وسیله‌ای که با استفاده از آن برداشت محصول از درختان مرتفع خرما که بیش از بیست متر ارتفاع دارند، انجام می‌گیرد.

خرید صنایع دستی

صنایع دستی استان هرمزگان

استان هرمزگان واقع در جنوب ایران، بخش مهمی از صنایع دستی کشور را تولید می‌کند. هنرهای دستی این خطه، به وسیله دستان توانای زنان آن تولید می‌شوند. به خاطر شرایط آب و هوایی، این محصولات فصلی هستند و بسته به شرایط، وسایل متنوعی نیز به دست این بانوان ساخته می‌شود. در ادامه، به بررسی این محصولات می‌پردازیم.

هدایای سازمانی

گلابتون دوزی

همانطور که می‌دانید، یکی از هنرهای دستی ایرانی، رودوزی است. زنان کشور ما برای زیبا کردن لباس‌ها و پارچه‌های خود، به خاطر خلاقیت و سلیقه‌ی خوبی که دارند، به دوخت و دوز انواع پولک و تزئینی روی پارچه‌های خوشرنگ و زیبا می‌پرداختند.

اگر به شهرهای جنوبی کشور سفر کرده باشید، لباس‌های خوشرنگ و جذاب زنان جنوبی را دیده‌اید که به چه زیبایی و هنرمندی تزئین شده‌اند و چشم هرکسی را به خود خیره می‌کنند. گلابتون دوزی هم یکی از همین هنرهای خلاق و ظریف است که قدمت آن به دوره هخامنشیان برمی‌گردد و جزو مهمترین صنایع دستی استان هرمزگان است.

گلابتون دوزی به این صورت است که با استفاده از نخ‌های ابریشمی که با طلا یا نقره روکش شده اند، روی پارچه‌های زیبایی از جنس ماهوت، اطلس، مخمل، پشم، کرباس و مخمل نقش‌های زیبایی را مثل ترنج، محرابی، بازوبندی،‌ ختایی، اسلیمی و محرماتی خلق می‌کنند. این نقوش بیشتر روی آستین و یقه لباسها ایجاد می‌شوند.

حصیر بافی

طبیعی‌ست که حصیر بافی از سرزمین نخلستان‌های جنوب ظهور پیدا کرده است. این هنر مربوط به زمان قبل هخامنشیان بوده و به دست زنان و مردان هنرمند استان هرمزگان به تولید می‌رسد.

کپوبافی

کپو در اصطلاح دزفولی به سَر، کَله، و یا هر شئ کروی و گرد گفته می‌شود. کپو یکی دیگر از صنایع دستی جنوب است که با برگ درخت خرما و کِرتک ساخته می‌شود. کرتک نوعی گیاه خودرو است که در حاشیه‌ی رودخانه‌ها و دشت‌ها و در مناطق باتلاقی و گرمسیری به وفور یافت می‌شود. از کرتک برای مغز ردیف‌های بافته‌ شده استفاده می‌شود. در واقع برگ درخت خرما بر روی دسته‌ای از کرتک‌ها پیچیده می‌شود. کرتک با داشتن ویژگی‌هایی چون استحکام کششی و اینکه دچار آفت نمی‌شود، برای ساخت کپوها بسیار مناسب هستند. کپوبافی در واقع هنر بافتن سبدهای حصیری و تزئین آن‌ها با کامواهای رنگارنگ است. در واقع کپوها زمینه‌ی ساده‌ی حصیری دارند که توسط کامواهای رنگی بر روی آن‌ها طرح‌های هندسی ایجاد می‌کنند. معمولا بر روی درب کپوها منگوله‌ای برای زیبایی بیشتر و راحتی باز کردن آن‌ها گذاشته می‌شود. کپوبافی بیشتر در شهرهای دزفول و خوزستان رواج دارد. دزفول جایگاه نخست را در این زمینه از نظر کیفیت و اصالت و زیبایی دارد و تولیدات این شهر به شهرهای دیگر کشور نیز فرستاده می‌شود. کپوها در زندگی روزمره موارد مصرف زیادی دارند، که از جمله‌ی آن می‌توان به جای نان و جای لوازم خیاطی، گلدان، جا دستمالی، زیر کتری و میوه‌خوری اشاره کرد. بهترین شیوه‌ی نگهداری از کپوها در جای خشک است و در صورتی که خیس شدند باید سریعا خشک شوند. کپوها از نظر میزان کیفیت به سه دسته تقسیم می‌شوند. کپوهای معمولی که عمده‌ی کپوهای موجود در بازار را تشکیل می‌دهند، از حصیرهای معمولی ساخته شده و ضخامت رج آن‌ها متوسط است. دسته‌ی دوم کپوهای مرغوب هستند که از مواد اولیه‌ی بهتر، یعنی پیش سفید ساخته شده و ضخامت رج آن‌ها ظریف‌تر است. دسته‌ی سوم کپوهای ممتاز و یا ابتکاری هستند که با ظرافت بسیار زیاد و متفاوت با کپوهای معمولی ساخته می‌شوند و کاربردهای متفاوتی دارند. نوعی دیگر از کپوها نیز وجود دارند که به آن‌ها کپوهای نوشتاری می‌گویند و در آن‌ها عبارت‌هایی به زبان لاتین، هندی و یا عربی طرح زده می‌شود.

گبه بافی

گبه یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین صنایع دستی تولیدی در بوشهر است، که تولید آن بیشتر در مناطق روستایی گناوه و دشتستان رواج دارد. گبه مهم‌ترین صنایع دستی صادراتی بوشهر است که در دو نوع رنگی و خود رنگ بافته می‌شود. در گبه‌ی رنگی از نخ‌های دست‌ریس آماده شده از پشم گوسفند که به شیوه‌ی گیاهی رنگرزی شده است استفاده می‌شود، ولی در بافت گبه‌های خود رنگ پشم گوسفندان با همان رنگ طبیعی خودشان مورد استفاده‌ی گبه بافان قرار می‌گیرد. آنچه که در گبه‌های جنوب کشور طرح زده می‌شود حاصل تلاش و خلاقیت هنرمندان جنوبی است از روح و جان خود بر آن نقش می‌زنند. گبه‌های معروف بوشهر در طرح‌های خشتی، شیری، درختی و چهار فصل بافته می‌شوند.

سی سی بافی در هرمز، هنر بافندگی الیاف درختان نخل

یک هنر بسیار قدیمی در شهر هرمز، «سی سی بافی» نام دارد که به بافتن الیاف درخت نخل خرما اشاره دارد که به تولید وسایلی مانند سبد، زیرانداز و حتی جعبه‌های نگهداری تخم مرغ منجر می‌شود.

گلیم بافی

یکی دیگر از صنایع دستی مهم جنوب کشور گلیم است. گلیم با داشتن قدمتی بسیار طولانی، یکی از بافته‌های داری است و به زیرانداز و پوششی گفته می‌شود که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چارپایان بافته می‌شود. مصرف سنتی گلیم به عنوان زیرانداز، پوششی برای دیوار و یا رواندازی برای حیوانات بوده است، اما امروزه در مناطق شهری و مدرن نیز از آن به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود. گلیم‌هایی که در جنوب کشور تولید می‌شوند از کیفیتی بسیار بالا برخوردار بوده و طرح‌ها و نقوش متنوعی دارند. از جمله نقش‌هایی که بر روی این گلیم‌ها بافته می‌شوند می‌توان به نقش حوض، دانه بیگی، آیینه گل، نقش خراسانی، آقاجاری، تهرانی و چنگ اشاره کرد.

صنایع دستی ساخته شده از صدف‌

در شهرهای جنوبی کشور به دلیل اینکه در جوار خلیج فارس قرار دارند، صنایع دستی‌ مرتبط با دریا شکل گرفته‌اند. مردم جنوب با استفاده از صدف‌ها و مروارید‌های دریا صنایع دستی زیبایی چون زیورآلات، عروسک و جعبه‌ی جواهرات تولید می‌کنند که طرفداران بسیاری را به خود جذب کرده است.

خوس دوزی

از دیگر نمونه‌های رودوزی‌های سنتی و صنایع دستی جنوب ایران خوس دوزی است و به عبور نواری نقره‌ای به پهنای متفاوت از لابه‌لای پارچه‌های توری یا طرح‌های دلخواه گفته می‌شود. در خوس نوار نقره‌ای را بیشتر به عنوان تزئین روی مقنعه، چادر و یا روسری که در اصطلاح محلی «جلویل فوسی» نام دارد به کار می‌برند. در خوس دوزی معمولا از پارچه‌های مشکی و به ندرت از پارچه‌های سبز یا زرشکی استفاده می‌کنند و هر دو روی پارچه به یک شکل است. در خوس دوزی از نوارهای رنگی مختلفی استفاده می‌شود ولی زنگ‌های نقره‌ای و طلایی بیشترین کاربرد را بین خوس دوزان دارد. بیشترین طرح‌هایی که در خوس دوزی مورد توجه است، نقوش ستارگان به شکل ۶ پر، ٨ پر و یا ١٢ پر است.

سوندبافی

سوندبافی نیز یکی دیگر از مهم‌ترین صنایع دستی مردمان جزیره‌ی قشم و همینطور سرتاسر ناحیه‌ی جنوب ایران است. برای ساختن سوند از شاخه‌ی برگ‌دار درخت خرما استفاده می‌شود. شاخه‌ی برگ‌دار را با طناب‌هایی که از برگ درخت خرما بافته شده است، به هم متصل می‌کنند و برای پوشش خانه‌های مسکونی، ساختن سایبان، خانه‌های روستایی، انباری، کپر، آغل احشام و حریم باغ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. محصولات تولید شده در این حرفه‌ی هنری بویم، با توجه به اقلیم جغرافیایی منطقه، سهولت تهیه، جابجایی و ماندگاری در برابر رطوبت و آفتاب دارای خریداران و طرفداران بسیاری در داخل کشور و کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس است. به واسطه‌ی فراوانی حضور نخلستان‌ها در مناطق جنوبی کشور امکان تولید انواع حصیرها فراهم شده و سوند در واقع یکی از انواع آن‌ها و حصیری زمخت و خشن است.

بادله دوزی

بادله دوزی یکی دیگر از هنرهای بومی مردم استان هرمزگان است که در برخی مناطق به آن قلی بافی نیز گفته می‌شود. بادله دوزی در واقع هنری است که از به هم پیوستن چند نوع زری به یکدیگر و به گونه‌ای که زری بزرگ‌تر در وسط و زری‌های کوچک در اطراف آن باشند، ساخته می‌شود. از بادله که به شکل نوارهایی با پهنای پانزده سانتیمتر است، در حاشیه‌ی شلوارها استفاده می‌شود که مخصوص نوعروسان جنوبی است و گاهی زنان در مراسم عروسی نیز چنین شلوارهایی به تن می‌کنند.

سوزن دوزی

یکی دیگر از صنایع دستی جنوب کشور که بیشتر در استان سیستان و بلوچستان تولید می‌شود محصولات سوزن دوزی است. سوزن دوزی در واقع یکی از روش‌های آرایش و ترئین جامه است که در میان زنان بلوچ رواج فراوان دارد. طرح‌هایی که در سوزن دوزی بر روی پارچه‌ها نقش می‌بندد تجلی‌گاه ذهنیات و روحیات زنان زحمتکش بلوچ است. در سوزن دوزی بر روی پارچه‌های ساده و به وسیله‌ی نخ‌های رنگی، طرح‌ها متنوع دوخته می‌شود و برای این کار از سوزن و قلاب استفاده می‌شود. سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران یکی از روش‌های دیرینه‌ی تزئین جامه و بسیاری از منسوجات است که به‌ نوعی در زندگی بشر کاربرد داشته و دارد.