هنر خاتم کاری

هنر خاتم کاری چیست ؟

صنایع دستی ایران را می توان به منظومه ای زیبا و رنگین تشبیه نمود که خاتم کاری یکی از ستاره های پر فروغ و نورانی این کهکشان است. شیراز را زادگاه و اصفهان را هم اکنون می توان به عنوان پایگاه این هنر فاخر و برجسته از مجموعه صنایع دستی ایران نام برد. خاتم کاری، میناکاری، فیروزه کوبی و … صنایع دستی ایران را به رنگین کمانی از رنگ و طرح و نقش تبدیل نموده اند.

خاتم کاری به نوعی هنر گفته می‌شود که در آن از چند ضلعی‌های منظم در رنگ‌های متفاوت استفاده می‌شود. این چند ضلعی‌ها بر مبنای طرح‌های هندسی (معمولا مثلثی) به صورت موزاییک‌وار کنار یکدیگر قرار داده می‌شوند. در نهایت یک طرح منظم زیبا و چشم‌نواز خلق می‌گردد. مثلث‌های به کار رفته در خاتم معمولا از انواع چوب، فلز یا استخوان حیوانات ساخته می‌شوند. در بعضی از خاتم کاری‌ها از قطعات طلا و نقره و همچنین عاج فیل نیز استفاده می‌شود. از آن‌جا که هر چه مثلث‌ها ریز‌تر باشد، کار نیاز به دقت و زمان بیشتری دارد، طرح خاتم کاری مرغوب‌تر است.

در ساخت یک طرح خاتم، برای ساخت کوچک‌ترین طرح هندسی نیاز به سه مثلث است و برای ساخت بزرگترین طرح هندسی، حدود چهارصد مثلث لازم است.

اکثر کارشناسان این حوزه، محل پیدایش و خواستگاه این هنر را شهر شیراز می‌دانند. اما با توجه به علاقه و احترامی که شاهان صفوی برای هنر قائل بوده‌اند، هنر خاتم کاری نیز مانند بسیاری از هنر‌های دیگر در شهر اصفهان رواج پیدا کرده و بسیار مورد استقبال قرار گرفته است.

 

ویدئو خاتم کاری

مراحل و لوازم ساخت یک خاتم نفیس

در یک تعریف کلی خاتم کاری عبارت است از چند ضلعی های منظم و رنگین بر سطح کار بر مبنای ایجاد طرحی هندسی یا موزاییک وار یا مثلثی که در مجموع یا ایجاد طرحی منظم اثری شکیل، زیبا و چشم نواز خلق می گردد.

خاتم کاری یکی از اصیل ترین و زیباترین شاخه های صنایع دستی ایران می باشد که ساخت آن علاوه بر ذوق و نگاه هنری سازنده مستلزم صرف وقت، دقت و صبوری و شکیبایی می باشد. بر اساس نظر بیشتر کارشناسان آثار باستانی، میراث فرهنگی و صنایع دستی، شیراز را به عنوان خواستگاه این هنر-صنعت معرفی می نمایند، اما با توجه به علاقه و توجه شاهان سلسله صفوی به این هنر، اصفهان به قطب تولید و ترویج خاتم کاری و مهد صنایع دستی تبدیل گشت. لیکن هنوز عده ای بر این باورند که خاتم شیراز دارای ظرافت و جذابیت بیشتری نسبت به سایر مناطق تولید این آثار هستند.

هنر خاتم کاری در ایران و جهان

امروزه، مهم‌ترین مرکز تولید و پخش آثار خاتم کاری، کشور ایران است. هر چند در کشور‌های دیگری مانند هندوستان، عراق، سوریه و فلسطین نیز این هنر و صعنت رواج پیدا کرده است؛ اما هنر خانم‌ کاری در کشور‌های نام برده مانند ایران پیشینه طولانی و ظرافت بالا ندارد. به همین علت است که مردم جهان خاتم کاری را به ایران نسبت داده و به خرید آن از کشور ایران علاقه‌مند هستند. خاتم کاری‌های ایرانی همواره در نمایشگاه‌های بین المللی در رده اول قرار داشته و جز برترین آثار صنایع دستی به شمار می‌رود.

برترین اثر معاصر خاتم کاری کشور نیز میز خاتمی است که در سال هزار و نه‌صد و پنجاه و هشت مدال طلای نمایشگاه بروکسل را از آن خود کرده است.

خاتم کاری شیراز

بر اساس روایت‌‎های موجود خاستگاه خاتم کاری شهر شیراز است زیرا قدیمی‌‌ترین آثار خاتم کاری در این شهر موجود است و کهن‎‌ترین استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال است. شواهد بسیاری موجود است که نشان می‎دهد شهر شیراز را باید به عنوان خاستگاه و پایتخت خاتم کاری ایران به شمار آورد، هرچند که در دوره صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و در این شهر به عنوان حرفه به تولید انبوه رسید.

خاتم کاری شیراز یکی از هنرهای خاص این شهر است و به دلیل سبک خاصی که در تولید آن به کار می‌‎رود این خاتم از خاتم کاری‌‎های شهرهای دیگر متمایز می‌‎شود. در واقع هنرمند خاتم کار چندین هنر را با هم دارد. هنرهایی نظیر نجاری، منبت، حکاکی، مینیاور و… و این موجب متمایز شدن خاتم شیراز با دیگر شهرها می‌‎شود .

خاتم کاری اصفهان

یکی از مهم‎‌ترین و برجسته‌‎ترین هنرهای صنایع دستی، خاتم کاری اصفهان است. هنرمندان و استادکاران این عرصه با دقت و ظرافتی به چیدمان و در کنار هم قرار دادن قطعات متساوی الاضلاع با استفاده از مواد اولیه‎‌ای نظیر چوب ، استخوان و فلز اقدام می‎کنند و باعث خلق آثاری ماندگار و چشم نواز می‌‎شوند . به جرات می‌‎توان اذعان داشت که یکی از هنرهای فاخر و ارزشمند اصفهان ، خاتم کاری این شهر است . این دست سازه‌‎های نفیس، ظاهری زیبا دارند و هم به عنوان اجناس تزئینی و هم کاربردی قابل استفاده هستند.

تاریخچه هنر خاتم کاری

برخی از کارشناسان معتقدند شروع کار خاتم کاری در ایران در عهد استیلای ایلخان مغول بوده است. در آن دوره رابطه مستقیمی میان ایران و چین شکل گرفته است که یکی از آثار این رابطه، رواج خاتم کاری در ایران است. برخی دیگر از کارشناسان معتقد هستند که خاتم کاری یک هنر اصیل ایرانی است که در دوره دیلمان در شهر شیراز خلق شده و در دوره صفویان در اصفهان رواج یافته است.

همان طور که می‌دانید عصر صفویان یکی از عصر‌های طلایی برای هنر ایران بوده است. از آن‌جا که در این دوره پادشاهان از هنرمندان حمایت می‌کردند و از طرفی روابط بازرگانی میان ایران با کشور‌های دور و نزدیک بسیاره گسترده بوده است، هنر خاتم کاری به اقسا نقاط جهان معرفی شده و بسیار رشد کرده است.

جالب است بدانید که قبل از آمدن اسلام به ایران، در واقع در دوران ایران باستان، نمونه‌ای از خاتم کاری وجود داشته است. در این خاتم کاری چوب‌های یک‌رنگ در قالب معکبی به اضلاع چهار میلی‌تری بریده و با طرح‌های گوناگون بر صفحه‌ای نصب می‌شده است. در مرحله بعد با میخ‌کوب کردن چوب‌ها را بر روی صفحه تثیبت می‌کردند. این روش از خاتم کاری تا چند قرن بعد از پیدایش اسلام در کشورمان نیز مرسوم بوده است.

کاربرد های خاتم کاری

خاتم کاری در گذشته اغلب در خانه های اشراف که می‌توانستند هزینه های این هنر را بپردازند، دیده می‌شد؛ به عنوان مثال برای تزئین قاب های نقاشی، دیوار و پنجره ها. قدیمی ترین اثر خاتم باقی مانده مربوط به هزار سال قبل است که منبر مسجد عتیق شیراز می‌باشد.

امروزه در بعضی کار های خاص هم برای جلوه هرچه بیشتر از خاتم استفاده می‌شود .به علت قیمت نسبتا مناسب خاتم کاری این هنر ایرانی در خیلی از خانه های ایرانی یافت می‌شود و البته غیر از کاربرد های بسیار در لوازم تزئینی و مورد نیاز مانند: صفحه های شطرنج، جعبه ی جواهرات، ظروف شکلات خوری، در خارج از منازل نیز بسیار مورد استفاده و استقبال قرار می‌گیرد. برای مثال: به عنوان ست مدیریتی خاتم کاری و قلمدان های اداری، قندان، قاب، گلدان و . …

یکی از کاربردهای اساسی ظروف خاتم کاری در هدایای تبلیغاتی است که توسط سازمان ها و شرکت ها به مهمانان داخلی و خارجی و یا حتی به مناسبت های گوناگون به کارکنان شرکت ارائه می‌شود. از جمله هدایای تبلیغاتی و سازمانی هنر خاتم کاری می‌توان به قاب های خاتم کاری شده، ساعت خاتم ، جای قلم خاتم، شکلات خوری خاتم، وسایل میز کار مانند جا دستمالی خاتم کاری و … اشاره نمود.

مواد اولیه خاتم کاری

در ساخت ظروف، لوازم و قطعات خاتم؛ سیریشم و لاک را میتوانیم مواد اولیه در ساخت خاتم نام ببریم. در تولید این محصول چشم نواز عمدتا از ابزار های بومی مانند: انواع چوب گردو (قهوه ای)،  آ بنوس (سیاه رنگ)، عناب (قهوه ای مایل به قرمز)، شمشاد (زرد)، نارنج، کبوده و …؛ انواع استخوان همچون عاج فیل و استخوان شتر، استخوان اسب و نیز مفتول های فلزی از جنس برنج، آلومینیوم و بعضی مواقع از مفتول نقره استفاده می‌شود.

ابزار موردنیاز ساخت خاتم

از جمله ابزار موردنیاز و ضروری برای صنایع دستی خاتم‌کاری می‌توان گیره فلزی، سوهان تیز ،چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار را نام برد. در شهر اصفهان، خاتم کار اول چوبهای رنگی مانند عناب، نارنج، فوفل، آبنوس و … را به صورت نواری و با ارتفاع ۶۰ سانتیمتر برش می‌دهد تا خشک شوند.

برای کارهای با  کیفیت بالا از استخوان هم استفاده می‌کنند به این تر تیب که اول نوارهایی از استخوان شتر را حدود ۳ ماه در آب آهک قرار میدهند تا رنگ آ ن کاملاً سفید شود. در مرحله بعدی خاتم کاری، برش نوارهای چوب و استخوان را برش داده و سوهان کاری می‌کنند تا سطح مقطع مثلثی شکل و تمیز به دست آید که در اصطلاح سنتی به آ ن “شش” می‌گویند. این نوار ها در کنار نوار برنجی که از طریق حدیده کردن کاملاً شبیه قطعات چوب و استخوان گردیده به صورت یک چیدمان رنگی و منظم با لایه ای از چسب سریش در کنار هم قرار می‌دهند.

شش های آماده شده با نخ بسته می‌شوند تا ضمن خشک شدن محکم در کنار هم چسبیده شوند این عمل تا بدست امدن یک  گل کامل با ارتفاع ۶۰ سانتیمتر ادامه پیدا می‌کند. پس از آماده کردن چند گل آ ن ها را بین دو تخته در کنار هم می‌چینند و لابه لای آن‌را با چسب چوب یا  سریش پر می‌کنند و زیر پرس به صورت یک تکه در می آورند که به آن “قامه” گفته می‌شود.

سپس استاد کار از طریق اره مویی لایه هایی به ضخامت بین یک الی یک و نیم میلی متر را از سطح قامه برش می‌دهد؛ که به آ ن “لنگه” می‌گویند. پس از آماده سازی زیرساخت از طریق نجاری خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد بر روی زمینه کار توسط چسب های مخصوص و با حرارت دادن چسبانده می‌شوند. بعد از بتونه کاری و ساییدن و ترمیم سطح کار خاتم آماده شده و در آخر با لایه ای از سیلرکیلر پوشانده می‌شود .

هر چقدر خاتم آماده شده ظریف‌تر و محکم‌تر باشد و از مواد اولیه با  کیفیت بالا ساخته شده باشد ارزش آن بیشتر است. در بعضی موارد به جای برنج از طلا و نقره نیز اس تفاده می‌شود. اشیاء خاتم کاری شده به حرارت و رطوبت حساس بوده و در صورتی که  کیفیت خوبی نداشته باشد در مجاورت با این عناصر از  سطح کار بلند شده و به اصطلاح می‌ریزد.

این هنر دو مرحله دارد :

1- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم ، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول 40 سانتی متر و عرض 10 سانتی متر و قطر 3 سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.
2- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیای خاتم کاری است.

روش ساخت خاتم : در خاتم کاری چوب ، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.
انواع چوب از مهمترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد.
برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.

ابزار خاتم سازی

رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.

مواد و مصالح خاتم سازی
چوب: چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.
فلز: مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان: استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز:این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

روغنکاری خاتم:

اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود :براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.

مراحل تولید خاتم :
ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 30 سانتیمتروقطر 1تا 5/2میلی متر می برند وازآنها مثلث هایی تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلث ها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می شود ،بعد از چند ساعت نخ ها باز شده واضلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره های ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود وبه آن «شمسه» می گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است ،این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش کاری و چسبانده لایه های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.

خصوصیات یک خاتم و مرغوب :
صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم .
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
عدم تغییر در رنگ و شکل
ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند .
قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد .
نقش ها ومثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

آثار خاتم سازی در دوره های مختلف
عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است. صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.
در دوران قاجاریه ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.
در دوره پهلوی ، ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع)