صنایع دستی ایران یکی از شاخص ترین صنایع هنری است که ریشه های عمیقی در فرهنگ و تاریخ این سرزمین دارد. صنایع دستی ایران از تنوع بسیار گسترده ای برخوردار است و با فاصله زیاد با سایر صنایع دستی در دنیا حرف اول را می زند.
تاریخچه‌ی صنایع دستی در ایران و سراسر جهان تا اوایل پیدایش تمدن‌ها می‌رسد. آن زمانی که انسان‌ها برای اولین بار از چوب و سنگ لوازم مورد نیاز خود همانند تیر و چاقو و … می‌ساختند. در سراسر تاریخ، ایران در کنار دیگر کشورهایی همانند چین و هند، به عنوان اصلی‌ترین مراکز تولید انواع صنایع دستی شناخته می‌شود.
علت غنی بودن تاریخچه تولید انواع صنایع دستی در ایران را می توان به شرایط جغرافیایی و همین‌طور تمدن و فرهنگ مردمان نواحی مختلف ربط داد. تاریخ ایران با در برداشتن حکومت‌ها و فرهنگ‌های مختلف تاثیر بسیار زیادی بر ذوق هنرمندان نیز داشته است، چنان چه امروزه باستان شناسان معتقدند مرور و بررسی صنایع دستی را باید از زمان آغاز تمدن و حتی پیش از آن شروع کرد. با توجه به این موارد می‌توان تاریخچه مفصلی برای هر یک از هنرها و صنایع دستی اصیل ایرانی از کار با فلزات و کتیبه‌های مختلف گرفته تا سفالگری و نساجی بیان کرد.
تاریخچه صنایع دستی ایران در دوران ساسانی
در دوره ساسانیان ، هنر و معماری ایران یکی از دوره های اوج خود را ثبت کردند و صنعتگران ساسانی صنعت فلزکاری ایران را به کمال رساندند. نمونه های بسیاری از سینی ها و ظروف در طرح های مختلف آن دوران که در کشورهای مختلف از جمله در روسیه کشف شده است ، مهارت فوق العاده فلزکاران در زمان ساسانیان را نشان می دهد.
همچنین باید به ریخته گری نقره ای که برای ساخت بشقاب ، کاسه ، فنجان و حصیر استفاده می شود ، اشاره کرد ، که گاهی اوقات به شکل پرندگان و سایر حیوانات ساخته می شود. ظروف طلا ، نقره یا سایر فلزات تزئین شده با روش طلا یا مینای دندان از جمله هنرهای مربوط به فلزکاری ساسانی میباشد .
تاریخچه صنایع دستی ایران در دوران سلجوقی
بدون شک دوران سلجوقیان درخشان ترین عصر فلز ایران است. زیرا در این دوره ، انواع ظروف و محصولات فلزی به سبک قالب مسی و قالب نقره و همچنین با روشهای ساخت ، حکاکی و مشبک سازی ساخته می شد. در دوران سلجوقیان روش های جدید دیگری برای فلزکاری وجود داشت که شامل استفاده از فلزاتی مانند مس و نقره در سایر آلیاژهای فلزی بود.
تاریخچه صنایع دستی ایران در دوران صفویه
شکی نیست که فرش ایران در دوران صفویه پررونق ترین دوران خود را گذرانده است و از آن زمان شاهکارهای ارزشمندی خلق شده است. زیباترین فرشهای ایران در عصر صفویه به فرش اردبیل معروف است که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود.
تبریز ، همدان ، کاشان ، کرمان ، اصفهان و هرات مهمترین مراکز قالیبافی ایران بودند. در عصر صفویه ، فرش به کشورهای اروپایی صادر می شد و یکی از معروف ترین آنها فرش هایی بود که به لهستان صادر می شد و به فرش های لهستانی معروف است.
شاید بد نباشد با برخی از تاریخ و محبوب ترین صنایع دستی ایران آشنا شوید.
هنر و معماری ایران بازتاب یک سنت فرهنگی 5000 ساله با پیشرفت چشمگیر در طول تاریخ است. هنرمندان متعددی اقلام زیبایی تولید کرده اند که در سراسر جهان شناخته شده است. از معروف‌ترین صنایع دستی ایران می‌توان به فرش ایرانی، میناکاری (حک‌کاری روی نقره)، مینیاتور، خاتمکاری و قلمزنی (فلزکاری) اشاره کرد.
ایران صنایع باستانی زیادی دارد. گستردگی و گستردگی این شاخه ها را می توان به چند زیرمجموعه تقسیم کرد که نشان از تنوع و شکوفایی سطح هنرهای سنتی و ریشه آن در تاریخ غنی ایران دارد.
|تاریخچه صنایع دستی ایران | فرش ایرانی
فرش ایرانی کالایی جدایی ناپذیر از هنر و فرهنگ ایرانی است. بی شک یکی از برجسته ترین مظاهر زبان فارسی است که قدمت آن به ایران باستان (حدود 500 سال قبل از میلاد) برمی گردد. «مهارت های سنتی قالی بافی» در استان فارس و شهرستان کاشان در سال 2010 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.
فرش در ادبیات فارسی نقشی پررنگ دارد و نشانه‌های آن را می‌شود در شاهنامه فردوسی تا شعرای معاصر پیدا کرد. مطابق اسناد تاریخی اولین فرش متعلق به ایران بوده است. باستان‌شناسان در سال ۱۹۴۹، در کاوش‌های باستانی در روسیه، فرشی را در منطقه پازیریک کشف کردند که پیش‌تر به نام همین منطقه شناخته می‌شد. رودنکو، باستان‌شناسی که این فرش را کشف کرده است، آن را متعلق به ایران و زمان بافت آن را به قرن پنجم یا اویل قرن چهارم پیش از میلاد (دوره هخامنشیان) نسبت می‌دهد.
این باستان‌شناس شهیر روس، در کتاب خود تأکید می‌کند که فرش مکشوفه از نظر اسلوب بافت و نوع گره‌های آن به فرشهای ایرانی تشابه دارد و در این مسئله شکی وجود ندارد. او دراین‌باره در کتابش می‌نویسد: «شیوه‌ی گره زدن دم اسب‌ها و کاکل آنها شبیه ایرانیان است؛ و نقش گوزن‌ها از تیره‌ی گوزن زرد خال‌دار ایرانی است. وصف مردانی که به همراه چارپایان از پی یکدیگر می‌آیند نمایانگر شیوه‌های هخامنشی و آشوری است.»
با این حساب می‌توان به تاریخ ۲۵۰۰ ساله فرش ایرانی اطمینان داشت. در دوره‌های تاریخی مختلف پیش از اسلام، بارها در نسخ تاریخی درباره فرش ایرانی سخن به میان آمده است. به‌عنوان‌مثال فرش بهار خسرو، متعلق به دوره ساسانیان است. فرشی که مساحتی حدود ۴۰۰ مترمربع داشته و در بافت و تزیین آن از جواهرات گران‌بهایی استفاده‌شده است.
نقش و نگار فرش ها شما را به یاد باغ ایرانی می اندازد که مملو از گیاهان، پرندگان و حیوانات دیگر است. پشم، پنبه و ابریشم رایج ترین مواد در قالی بافی هستند.
رنگهای سنتی مورد استفاده در فرش ایرانی از گیاهان و حشرات گرفته می شود. به عنوان مثال، قرمز از “روناس”، زرد از “پیاز”، و سیاه از “سیب بلوط”.
تاریخچه میناکاری
مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگ های پخته و درخشان که سابقه آن به 1500 سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ی ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش از میلاد مشاهده می شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه های قدیمی آن درعهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده است که قطعه ی مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز.
هنر میناکاری یا میناکاری هنر آتش سوزی است که برای تزئین روی فلز و کاشی با لعاب مینا استفاده می شود. نقوشی که برای میناکاری استفاده می شود، بسته به سلیقه هنرمند، طرح های سنتی است. در ایران میناکاری بیشتر روی مس و نقره انجام می شود. میناکاری و تزیین فلزات با پالتوهای رنگارنگ و پخته یکی از رشته های هنری ممتاز در اصفهان است.
بزرگ ترین استاد میناکاری اصفهان شکرالله صنیع زاده است که جدش نقاش نامی بوده است. یکی از آثار ارزشمند این استاد برای چاپ تمبر یادبود صنایع دستی ایران در سال های 87-1387 مورد استفاده قرار گرفت و به عنوان میراث ملی به ثبت رسید. این هنرمندان در خیابان چهارباغ و حوالی میدان نقش جهان آثار خود را عرضه می کنند.
تاریخچه صنایع دستی ایران | مینیاتور
این هنر که به اعتقاد اکثر محققان در ایران تولد یافته ، بعد به چین راه برده و از دورة مغول‌ها به صورتی تقریباً کامل‌تر به ایران برگشته و هنرمندانِ ایرانی ،تلاش بی شائبه‌ای را صرف تکمیل و توسعة آن کرده‌اند ،از جمله هنرهایی است که قابلیت به تصویر در آوردن تمامی طبیعت را در قالبی کوچک دارد ؛ اما نباید چنین پنداشت که چون مقیاس تصاویر در مینیاتور سازی بسیار کوچک است، بنابراین تنها بخش کوچکی از طبیعت را می‌توان در این نوع تابلوها تصویر نمود و یا چون الهام بخش مینیاتوریست، طبیعت است ،وی ناچار میباشد فقط مناظری از طبیعت را ترسیم کند ؛ هرگز چنین نیست ؛ بلکه کوشش در ایجاد و القای هر چه بیشتر زیبایی و تفهیم آن صفت ویژه‌ای است که مینیاتور سازی را از سایر انواع نگارگری ایران جدا می‌کند و مینیاتوریست، هنرمندی است که آن‌چه را خود می‌اندیشد ،یا می‌پندارد که بیننده علاقه‌مند به دیدن آن است، تجسم می‌بخشد و به هیچ وجه تابع مقررات و قوانین حاکم بر فضای نقاشی نیست .
مکاتب مینیاتورهای ایرانی، از قرون بعد از اسلام آغاز شده و در قرون اولیة بعد از ظهور اسلام، هنر ایران با ابتکاراتی در خطوط عربی تداوم یافته و بهترین نسخه‌های قرآن کریم را هنرمندان مبتکر ایرانی نوشته و به تزئین و تذهیب مصحف شریف پرداخته‌اند. طلاکاری حواشی و سرلوحة قرآن و طرحهای اسلیمی و ختایی و گردش‌های ترکیب بندی آنها را به شیوة مخصوصی که امروزه آن را «استیلیزه» می‌نامیم ،ایرانیان ابداع کردند و در ادامة این ابداع و ابتکار بود که نقاشی براساس متن کتب و نوشته‌ها نیز رواج یافت که مینیاتورهای مکتب بغداد ، سرآغاز آن است .
مینیاتور ایرانی نقاشی غنی و پرجزئیات با الگوهای مذهبی یا اساطیری است. بر اساس شواهد، هنر نقاشی مینیاتور در ایران از قرون اولیه پس از اسلام و پس از فروپاشی ساسانیان آغاز شد. با این حال، این هنر در قرن سیزدهم در زمان سلسله صفویه شکوفا شد. یکی از مشخصات مینیاتور ایرانی رنگ آمیزی روشن است که در آن رنگدانه ها بر پایه معدنی هستند.
اولین مینیاتورهای نقاشی شده در جهت افقی بدون هیچ قاب ظاهر می شدند. قالب عمودی اولین بار در قرن چهاردهم معرفی شد.
تاریخچه صنایع دستی ایران | خاتمکاری
خاتم کاری هنر تزئین سطوح چوبی با روکش های کوچک موزاییک مانند به صورت مثلث هایی است که از چوب ها و مواد مختلف ساخته شده اند. این مواد عبارتند از چوب آرکا، آبنوس، چوب درخت مرکبات، چوب عناب و استخوان های شتر، اسب و گاو.
هنر خاتم کاری به شیوه امروزی پیش از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. بعضی دیگر از پژوهشگران هم معتقد هستند که خاتم کاری در دوره دیلمان در کشور ایران و در شهر شیراز تاسیس شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، چون از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به توسعه و گسترش هنر خاتم کمک کرد. در ایران قبل از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های مختلف روی صفحه ای نصب و میخ کوب می کردند و این روش تا چند قرن بعد از اسلام هم مرسوم بوده است.
در دوران صفویه هنر خاتم کاری به اوج شکوفایی رسید بگونه ای که از شهرهایی، مانند شیراز هنرمندانی به اصفهان دعوت شدند و به فعالیت در زمینه ی خاتم کاری، منبت کاری، کاشی کاری و گره چینی و ساختن ساختمان های حکومتی و بارگاه ها و مکان های مقدس تشویق و ترغیب شدند. پس از آن در زمان قاجاریه خاتم کاری شبیه سایر هنر ها از اهمیت افتاد تا این که در ابتدای دوران پهلوی در سال ۱۳۰۷ مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه ای به هنر های دستی کشور بخشید و بعد از آن کارگاه های خاتم سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد. اکنون منبری خاتم کاری شده در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد. آثار قدیمی به جامانده مانند کاخها و رحلهای قران بیانگر قدمت هنر خاتم کاری در شهر اصفهان به خصوص در دوران صفویه است.
قدمت قدیمی‌ترین اثر خاتم کاری به دوره صفویه بازمی‌گردد، اما شواهدی در دست نیست که این هنر دقیقاً از چه زمانی آغاز شده است. آثار مشابهی در کشورهای دیگر مانند سوریه و لبنان وجود دارد اما مهد خاتم کاری ایران است.
شهر اصفهان در دوره صفویه مرکز اصلی خاتم بوده است، اما پس از آن در شیراز رواج یافت. از آن برای تولید اشیایی مانند تخته نرد، تخته شطرنج، قفسه قرآن، قاب و جعبه های کوچک استفاده می شود.
تاریخچه صنایع دستی ایران| قلمزنی
زمانی که بشر با فلزات و نحوه شکل‌دهی و ریخته‌گری آنها آشنا شد را می‌توان به عنوان نقطه آغاز فلزکاری در نظر گرفت. دقیقا مشخص نیست که چه زمانی، کجا و توسط چه کسانی این صنعت ابداع شد. مورخان احتمال می‌دهند که نژاد‌های گوناگون بشر، در نقاط مختلفی از جهان، در حدود 5 تا 10 هزارسال قبل از میلاد با فلزات و نحوه ذوب آنها آشنایی داشته‌اند. از آنجا که قلمزنی یکی از انواع صنعت فلزکاری است بنابراین تاریخ آشنایی انسان با این هنر را به ماقبل تاریخ نسبت می‌دهند.
قلم زنی هنر کنده کاری نقوش عالی بر روی فلزاتی مانند مس، برنج، نقره و طلا است. اصفهان نیز مانند سایر هنرهای ایرانی، مرکز اصلی قلمزنی با پیشرفت چشمگیر در دوره صفویه است.
مقاله کامل تاریخچه قلم زنی را مطالعه کنید
آخرین دیدگاه‌ها