در این مطلب می خواهیم به هنر حجاری در گذشته ها و زمان حال بپردازیم. تا حالا شده عبارت ” مگه عصرحجره ؟!” رو از اطرافیانتون بشنوید ؟ این مثل درواقع یک جور مبالغه گویی برای اشاره به قدیمی بودن یک مسئله است .هنر حجاری از بدو تولد بشر و نیز از همان روزگار زندگی غارنشینی بر روی زمین وجود داشته است. از همان آغاز که بشر برای بیان منظور خود، دست به دامان نقاشی روی دیوارهای غار شد، نقوشی را نیز کنده کاری و برجسته کاری نمود.
ویدئو هنر حجاری
حجار کیست؟
درصورتی که کار سنگ تراش نسبتا خام است همکار وی حجار (نقار) کتیبه های سنگی بسیار ظریف و حجاری تزیینی دقیقی به نام قلمزنی یا حجاری ظریفه یا منبت کاری روی سنگ انجام می دهد که بکار مساجد، آرامگاه مردمان مشهور و دیوارهای ساختمان های مهم می خورد. حجار صاحب هنر و صنعتی است که پیکارهای دیوارهای کاخ های هخامنشیان در تخت جمشید را خلق کرده است.
حجاری چیست؟
حجاری یعنی بیرون آوردن یک اثر هنری ظریف، از دل یک تخته سنگ زمخت بی‌جان. هنر حجاری در تخت جمشید بیانگر یک فلسفه و مفهوم خاص بوده و شاید مهمترین علت هنر دانستن آن وجود همین امر باشد. برای مثال طرح نقش برجسته نبرد شیر و گاو خود به تنهایی بیانگر یک اسطوره و یک فلسفه عمیق است.
هنر حجاری یا سنگ تراشی
حجاری، هنر کندن نقش بر سنگ و صنعت بریدن آن برای کاربرد در معماری و نیز هنر و صنعت ساختن اشیای سنگی می باشد که نخستین تجربه بشر در حجاری و سنگ تراشی در ابزارسازی بوده است. به این ترتیب که با ایجاد تراش هایی در سنگ خشن ترین ابزاری را ساخت که به ساطور ابزار و قلوه ابزار معروف است.
امروزه هنرمندان سنگ تراش از روش های مختلفی در این هنر استفاده که می کنند که انواع روش های رایج در حجاری عبارت اند از: تراش سنگ (مانند جواهرتراشی، خراطی و نقش برجسته) برش سنگ (مانند معرق و مشبک)، خراش سنگ (مانند حکاکی) و روش های تلفیقی (مانند نقش برجسته مشبک).
سنگ ها بسیار متنوع اند و هرکدام با توجه به شکل و جنس خود برای کاربرد خاصی مورداستفاده قرار می گیرند. ویژگی سنگ از روی استحکام، رنگ، شفافیت، رگه، سختی و شکست (جدا شدن و گسیخته شدن تکه هایی از سنگ در امتداد سطوح معین و صاف بر اثر ضربه یا فشار وارده را شکست یا رخ سنگ می گویند) آن مشخص می شود.
بسیاری از سنگ ها به دلیل داشتن برخی عناصر و اکسیدهای رنگی در ترکیب خود شکل لایه ای منظم یا غیرمنظم دارند که سبب می شود به هنگام برش به صورت رگه هایی در سطح سنگ های لایه شده هویدا شوند. سنگ ها به صورت مسطح (تخت) و یا دارای حجم برای کاربردهای مختلف آماده می شوند.
از سنگ ها بنا به قابلیتی که دارند برای ساخت ظروف، اشیا و تزئینات ساختمانی استفاده می شود. ساخت انواع دیگ و دیگچه، کاسه، بشقاب و هاون برای ظروف پخت وپز و … مرسوم است.
آثار هنری سنگی به دو گروه قابل حمل و ثابت تقسیم می شوند:
الف) آثار سنگی تزئینی قابل حمل مانند ظروف، سنگاب، سردیس و تندیس.
ب) آثار سنگی تزئینی ثابت مانند انواع ستون، اجزای ستون، کتیبه، محراب، حوض، نرده، سکو، فواره، در و پاشنه و سنگفرش.
شکل ظاهری و نقوش مورد استفاده در آثار سنگی شامل انواع گیاهی؛ حیوانی، انسانی، اشیا و سایر نقوش انتزاعی و تجریدی و همچنین گره ها و خط ها است.
سنگ ها با توجه به عناصر موجود در آن ها رنگ های متفاوت و ثابتی دارند. آثار هنری سنگی خود رنگ هستند و نیازی به رنگ زدن ندارند، تنها گاهی با توجه به آلودگی و فرسایش با مواد مختلف کدر خواهند شد که با سایش سطحی، شفافیت و درخشندگی خود را باز می یابند. حجاران از ویژگی رگه دار بودن سنگ ها در خلق برخی از آثار به صورت ماهرانه ای سود می برند.
سنگ ها به دلیل تراکم بافت ساختمانی شان، رنگ پذیر نیستند ولی سطح آن ها را می توان با مواد رنگی رنگ کرد که البته پایدار نیست. طیف رنگ هایی که در سنگ ها مشاهده می شود شامل سیاه، سفید، شیری، زرد، نخودی، خاکستری، صورتی، بنفش، زرشکی، عنابی، فیروزه ای، سبز، لاجوردی، قهوه ای، یشمی و آجری است.
تاریخچه حجاری در دنیا
بشر اولیه پیش از کشف آهن و مس، سنگ را کشف کرده و توانست با حکاکی کردن بر سطح آن، به بیان عقاید و افکار خویش بپردازد.
در گور ملکه پوبائی واقع در «اور» متعلق به نخستین دودمان سومری، سال ۲۴۰۰ تا ۲۳۰۰ قبل از میلاد، ظروفی با حکاکی‌های ظریف از سنگ سبز رنگی که خاستگاهش ناشناخته بود پیدا شد. در «کولی» واقع در «هرپا» در وادی سند نیز اشیایی همانند این ظروف به دست آمد و شبکه پُر دامنه بازرگانی اوائل سه هزاره پیش از میلاد آشکار گشت. در آغاز فرض بر آن بود که اصل این سنگ‌ها بلوچستان است.
ریشه‌یابی حجاری در ایران
در سال ۱۹۷۰ در تپه یحیی واقع در کرمان کارگاه‌های سنگ تراشان از زیر خاک بیرون آمد که آثار حجاری ناتمام یا ویرانه پوشیده شده بود؛ سپس در نزدیکی آن، در شهداد، معادن متروک پیش از تاریخ پیدا شد.
آزمایش‌های فیزیکی و شیمیایی تأکید کرد که سنگ یاد شده از همان جنس سنگ اور و هرپا است. در حفاری‌های تپه یحیی، بتی سنگی به دست آمد که پیشینه عمر این صنعت را تا سال ۴۵۰۰ پیش از میلاد نشان می‌دهد. این سنگ سبز را هنوز از این منطقه استخراج می‌کنند و به مشهد می‌فرستند و بدین سان رشته پیوسته هفت هزار سال تاریخ این صنعت محلی را گسستگی ایمن می‌دارند.
ایران سرزمین سنگ است و منابع سرشاری از انواع سنگ‌ها دارد، همچون مرمر وسنگ گندمی وسنگ سیاه بکار رفته در تخت جمشید و یش یزدی و سنگ سماق و سنگ آهکی و سنگ میکا. به رغم این فراوانی، سنگ در معماری و هنر ایران، پایگاه فرعی داشته است. شاید شکل‌پذیری گل سفال، با ذوق ایرانی سازگارتر در می‌آید.
در هنر ایرانی آثار سنگ‌تراشي بالنسبه اندک است، به استثنای تخت جمشید و نقش‌های برجسته و پرشکوه آن. از تخت جمشید بیش از ششصد ظرف و افزار سنگی به دست آمده که بیشتر آنها از سنگ خاکستری ولی برخی نیز از سنگ لاجوردی ساخته شده‌اند. کنده کاری به روی بلور نیز صورت می‌گرفته که آثار زیبایی آن از زمان هخامنشیان و حتی از زمان‌های اخیر تا سده هفدهم در دست است. يشم را در دوره‌های گسترش روابط با چین به ویژه در سده چهاردهم تا هفدهم حکاکی می‌کردند.
یک سپر یشم از نوع آثار پیش از دوره «هان» Han، یعنی در حدود سال هفتصد پیش از میلاد در گیلان پیدا شده است. در روزگاران پیش از هخامنشیان تا زمان ساسانیان، نظر قربانی‌های سنگی رواج عام داشت.
سنگ‌تراش
سنگ‌تراش یکی از کهن‌ترین و قابل احترام‌ترین پیشه‌های ایران است. چون شغل سنگ‌تراش کم و بیش مستقل است ترجیح می‌دهد که با استاد معمار پیمان ببندد. او در محل ساختمان کار می‌کند زیرا بسیاری از سنگ‌ها را باید به تدریج که ساختمان بالا می‌آید به همان نسبت تراش دهد.
مدت زمان حکاکی نقوش در تخت جمشید
به عنوان یک تخمین تقریبی، بین سه تا شش روز صرف می‌شده است تا سر یکی از کوچکترین نقش‌ها حک شود و حداقل دو برابر این زمان برای حکاکی سر یکی از بزرگترین پیکره‌ها صرف می‌شده است.
سه استاد بنای سنگ کار سه ماه برای تکمیل کردن یک ته ستون آپادانا پس از آنکه تکه سنگ بریده شده و به محل حمل می‌شد، وقت صرف می‌کرده‌اند.
ابزارهای سنگ‌تراشی در تخت جمشید
روش‌های حکاکی را می‌توان به بهترین وجه بر روی بخش‌های ناتمام نقوش برجسته مشاهده کرد. و تقریبا هر مرحله از کار می‌تواند در جایی در تخت جمشید مورد شناسایی قرار گیرد. ابزارهای آهنی، چه کلنگ و چکش (با دسته افقی) یا قلم سرتیز و اسکنه (که با پتک چوبی به آن ضربه می‌زنند) مورد استفاده قرار گرفت.
هر یک از این دو گروه را می‌توان به ابزارهای سرتیز، لبه‌دار و نوع دندانه‌دار از هر اندازه و وزنی تقسیم کرد. کلنگ سنگین برای سنگ‌تراشی و شکل دادن ابتدایی با توجه به اینکه تکه سنگی که بایستی برداشته شود به چه اندازه است با ضربه عمودی و یا ضربه سريع و لب شکن مورد استفاده قرار می‌گرفت. مرحله بعدی احتمالا استفاده از قلم‌های تخت و پتک چوبی بوده است. برای تهیه یک سطح صاف معمولا از چکش لبه‌دار و به طور عمودی‌تر و شاید با گذشت زمان، از چکش دندانه‌دار استفاده می‌شده است. پس از آن به طور پی در پی چکش‌های ظریف‌تر همراه با استفاده از قلم‌های لبه‌دار به کار می‌رفته است. در جزئیات از قلم‌ها و اسکنه‌های لبه‌دار تخت و باریک استفاده می‌شده است. آخرین مرحله صاف کردن سطوح به وسیله مواد ساینده از درجات مختلف و آب بوده، و سرانجام برای زدودن خراش‌های باقی مانده، از عمل سایش با مالیدن سنگ با همان درجه سختی یا سرب یا چرمی که احتمالا پوست کوسه بوده استفاده می‌شده پس از آن نقوش برجسته رنگ می‌شدند.
بعضی از حجاری‌های برجسته و سرستون‌ها با سنگ‌های رنگی یا فلز ترصیع شده‌اند و یا با برگه و ورقه طلایی تزئین گشته‌اند. بر روی پیکره شاه در کاخ داریوش، کاخ خشایارشاه و ساختمان مرکزی تاج و بعضی از جواهرها در سنگ کار گذاشته شده‌اند.
آشنایی با حجاری امروزی
حجاری بر چند نوع است:
۱. نقش‌های کتیبه؛ مانند خط‌ها، برجسته، حکاکی برجسته، حکاکی گونیا که دارای زاویه قائمه است، و حکاکی پاتوپا که زاویه آن شکل است.
۲. نقش‌های گره؛ شامل انواع گره، نقوش اسلیمی، گل و برگ، گل و مرغ و نقوش تخت جمشیدی می‌باشد.
۳. کارهای سنتی؛ شامل محراب ساختن است که تمامی تکنیک‌ها و نقوش حجاری فوق را در برمی‌گیرد.
۴. کارهای سفت کاری؛ ستون‌ها، زیرستون، نرده و…
۵. سنگ‌های مولون یا روستایی؛ که به صورت نامنظم در اثر کار گذاشته شده و از سخت‌ترین نمونه‌های کارهای سنگی است.
شیوه حجاری
شیوه حجاریدر قدیم سنگ‌های لاشه و کلوخ را برای حجاری به کارگاه می‌آوردند و با ابزاری سنگین مانند کلنگ یا کنر، سطح سنگ‌ها را صاف می‌کردند تا برای استفاده مناسب شود.
ابتدا طرح مورد نظر را انتخاب کرده، سپس سنگ متناسب با آن طرح را مشخص می‌نمایند و در مرحله سوم طرح را به وسیله کاربن بر روی سطح کار منتقل می‌نمایند.
شیوه انتقال طرح بر روی اثر به چند شکل است. در قدیم با گرته طرح را بر روی آن اجرا می‌کردند. به این ترتیب که ابتدا بر روی خطوط مرزی طرح، سطح کاغذ را سوراخ زده و بر روی آن گرته می‌ریزند. به این صورت طرح بر روی سنگ اجرا می‌شود. اما امروزه به دلیل تمیزتر ارائه شدن اثر، طرح را به وسیله کاربن بر روی سطح کار منتقل می‌نمایند.
الف) ابزارهای سنگ‌تراشی
انواع ابزارهای سنگ‌تراشی شامل چکش سنگین، تیشه (شامل تیشه گرکی، سقطی و ریز)، انواع قلم‌ها، گونیا، متر و پرگار است.
دستگاه‌های سنگ‌تراشی در اساس، مانند مته‌های آتشی ابتدایی است اما اکنون دستگاه‌های موتوری کم کم معمول می‌شود. این دستگاه‌ها به ویژه برای ساختن دیزل‌های بدون دسته و کاسه، و در قم، برای ساختن گلدان و میله‌های نرده و طارمی مناسب‌اند.
ب) ابزارهای حجاری
انواع قلم‌های نقاری «آهنگری»، پرگار، و دیگر ابزارهای هندسی است. انواع ابزارهای برقی نیز شامل انواع فرز و دریل می‌باشد.
سنگ‌های رایج در حجاری از نمونه سنگ‌های رایج در حجاری می‌توان به سنگ‌های چینی، سنگ مرمر و سنگ ارسنجانی اشاره کرد.
آموزش حجاری روی سنگ (حکاکی روی سنگ)
همانظور که در قسمت های قبل هم اشاره شد هنر حکاکی بسیار وسیع و گسترده است و هیچ محدودیتی از نظر ابزار و وسایل به کار رفته در آن وجود ندارد و تنها محدودیت می تواند خلاقیت و ذهن شما باشد اما شما می توانید با روش های مختلف این کار را انجام دهید از جمله آموزش حکاکی با فرز انگشتی روی سنگ، آموزش حکاکی روی سنگ انگشتر و …. .
آموزش حجاری با فرز انگشتی روی سنگ
شما برای انجام حکاکی روی سنگ در درجه اول به یک دستگاه مخصوص این کار نیازمند هستید که بتوانید کار خود را شروع کنید این دستگاه ها انواع مختلفی دارد که یکی از آن ها فرز انگشتی می باشد؛ این دستگاه همانند یک قلم می ماند که سر آن تیز است و در واقع از یک مته ظریف در آن استفاده شده است.
شما با استفاده از این دستگاه هم می توانید علاوه بر حکاکی کار صیقل دادن و پرداخت روی سنگ ها را هم انجام دهید.
برخی از مدل های این دستگاه دارای مته هایی با سایز های متفاوت هستند که شما می توانید با توجه به نیازتان آن ها را عوض کنید و کار خود را بهتر، زیبا تر و دقیق تر انجام دهیداما به طور کلی نحوه کار با فرز انگشتی اینگونه است که شما باید متناسب با اندازه کار طرحی را در نظر گرفته و آن را با استفاده از دستگاه روی سنگ انتقال دهید.
آموزش حجاری روی سنگ انگشتر
حکاکی روی سنگ انگشتر بیشتر در مواردی که شنگ آن عقیق است انجام می گیرد زیرا موارد دیگر مانند فیروزه اصلا کاربردی در هنر حکاکی ندارند و یا یاقوت، طلا و الماس هم بسیار گرا قیمت هستند و کسی روی آن ها حکاکی نمی کند مگر با سفارش خود مشتری.
• حجاری روی عقیق
یکی از زیر شاخه های اصلی هنر جکاکی روی سنگ، حکاکی روی عقیق است؛ همه ما سنگ ها و انگشتر های عقیق را دیده ایم که روی آنها با چه زیبایی طرح هایی شگفت انگیز خلق شده است و چه جایگاهی بین مردم و هنر دارند.
در دنیای امروز برای انجام این کار از دستگاه های cnc مخصوص که ظرافت و دقت بالایی دارند و کار شما را در کوتاه نرین زمان و بهترین کیفیت نحویل می دهند؛ کار با این دستگاه بسیار آسان است و علاوه بر آن مقرون به صرفه هم می باشد؛ البته این نکته را نباید فراموش کرد که اندازه بزرگی این دستگاه ندارد و اگر شما قصد دارید این کار را از خانه خود شروع کنید به راحتی می توانید این دستگاه را روی میز خود قرار داده و شروع به فعالیت کنید.
آموزش حجاری روی سنگ قیمتی
آموزش حکاکی بر روی سنگ با ایجاد برجستگی و فرورفتگی با کمک ابزار فلزی که می‌تواند مغار پیچ گوشتی یا چاقو نیز باشد، انجام می‌شود.آموزش حکاکی روی سنگ های قیمتی در کشور در چند سال اخیر توسط ارگان های خاصی صورت می گیرد که افراد علاقه مند به کار حکاکی بر روی سنگ های قیمتی می توانند با گذراندن این دوره ها به صورت پیشرفته، فرا گیرند.عملیات آموزش حکاکی روی سنگ قبلا توسط دست و ابزار های آهنی نوک تیز انجام می شد اما با روی کار آمدن و ساخت دستگاه تراش سنگ، این کار حکاکی بسیار آسان شده است.
آخرین دیدگاه‌ها