صنایع دستی میناکاری:
هنگام خرید صنایع دستی به تاریخچه آن هنر بیاندیشید. بدون شک دانستن تاریخچه ارزش آن هنر را برای ما شفاف تر می کند . در این مقاله به شرح تاریخچه و مراحل هنر میناکاری می پردازیم .
هنر میناکاری با سابقه ای 5 هزار ساله از صنایع دستی فاخر ایران است. طلا تنها فلزی است که به هنگام ذوب شدن، اکسید نمی شود، به همین دلیل امکان اجرای طراحی ظریف تر بر روی آن وجود دارد، اما میناکاری امروزه بیشتر بر روی مس انجام می شود. مینا از دیرباز در مناطق مختلفی در ایران انجام میشده اما امروزه در جای جای میدان نقش جهان استاد کارانی را می توان ملاحظه کرد که به آفرینش این هنر مشغولند. در فرهنگ دهخدا میناسازی چنین تعریف شده‌است: نقاشی و تزیین فلزاتی همانند طلا، نقره و مس بوسیله رنگهای لعابدار مخصوصی که در حرارت بسیار زیاد پخته و ثابت شود.
ویدئو میناکاری
میناکاری
هر سرزمین علاوه بر مناظر و جاذبه های رنگارنگ، جلوه ها و چیزهای جذاب دیگری نیز دارد که می توانیم از آنها لذت ببریم. ما می توانیم خود را در رنگ های درخشان آنها غرق کنیم و شاید آنها را به عنوان سوغاتی دریافت کنیم. ایران کشوری بسیار غنی در صنایع دستی است. و تنوع طرح ها و نقش ها و رنگ ها زیاد است. هنر بافندگی، سوزن دوزی، گلدوزی، فیروزه کاری، میناکاری و… همگی شکوه خاصی به این سرزمین بخشیده است. امروز می خواهیم شما را به دنیای زیبا و جذاب صنایع دستی ایران ببریم تا با میناکاری ایرانی آشنا شوید. میناکاری کلمه فارسی مینای زجاجیه است. اصفهان مقصد ماست، زادگاه امروزی هنر میناکاری.
تعریف مینا
مینا در فارسی به آسمان آبی گفته می شود. همچنین با کلمه مینو به معنای بهشت همراه است. این هنر دستی خود لاجوردی آسمان را در لایه های متعدد خود که به نظر می رسد به سوی ابدیت حرکت می کند مجسم می کند. این شاید یکی از دلایلی باشد که این اثر هنری را مینا یا نمایشی از آسمان می نامند. نزدیکترین معادل به این هنر میناکاری است که مینای شیشه ای یا مینای چینی نیز نامیده می شود. میناکاری روی چندین ماده مانند فلز، سنگ، شیشه، سرامیک و سفال اعمال می شود.
قدمت میناکاری به حدود 1500 سال قبل از میلاد مسیح می رسد. این هنری است که با کمک آتش، خاک و رنگ های معدنی ایجاد شده است. با ظرافت برای تزیین انواع زیور آلات و ظروف استفاده می شود. لغت نامه فارسی دهخدا آن را چنین تعریف می کند:
رنگ آمیزی و تزیین فلزاتی مانند طلا، نقره و مس با رنگهای لعابدار مخصوص که در دمای بسیار بالا پخته و ثابت می شوند.
قدمت و تاریخچه میناکاری :
مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگ های پخته و درخشان که سابقه آن به 1500 سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ی ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش از میلاد مشاهده می شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه های قدیمی آن درعهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده است که قطعه ی مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز.
مشکل بتوان گفت از چه زمانی هنر میناکاری در ایران رواج گرفته است زیرا از روزگاران پیش از عهد صفویه (سده دهم هجری) نمونه هایی از میناکاری در دست نیست و از دوران صفوی هم نمونه های قابل ملاحظه ای بر جای نمانده است. لاکن در دوران قاجار میناکاری به مقدار کم وجود داشته و اشیایی مانند سرقلیان و کوزه قلیان و کوزه و بادگیر قلیان را میناکاری می کرده اند. در دربار پادشاهان قاجار مخصوصاً ناصرالدین شاه که قلیان کشیدن از سرگرمی های او بوده قلیان های میناکاری شده وجود داشته است. همچنین در خانه های اشراف و بزرگان آن عصر نیز این قبیل اشیاء میناکاری شده موجود بوده است. اشیاء دیگری مانند کمربند ، آفتابه لگن ، انفیه دان ، گلابپاش ، گوشواره ، اشکدان و قوطی سیگار میناکاری شده نیز موجود است .
سابقه ی هنر میناکاری در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می رسد؛ ولی استفاده از آن در آغاز اسلام ، تا پیش از حکومت ایلخان مسلمان مغول ، غازان خان (694 تا 703 هجری) روشن نیست. پادشاه در مدت کوتاهی به علم شیمی دست یافت و بر خلاف پیشینیان که مبالغ هنگفتی در راه پیدا کردن اکسیر صرف می کردند ترجیح داد که دانش و مساعی خود را صرف هنر میناکاری نماید.هنر میناکاری را می توان یکی از اختراعات خلاقه ی بشر دانست .
روش ساخت و آماده‌سازی ظروف مینا
اولین گام:
در ساخت مینا، تهیه زیرساخت است که معمولا به دو روش زیر تهیه می‌شود
1. روش خم‌کاری: در این روش قالب مخصوص بشقاب، گلدان یا هر شیء دیگر موردنظر را بین قالب و گیره دستگاه قرار می‌دهند. هنگام چرخیدن ورقه به وسیله میله‌ای که سر آن کاملا گرد است، با فشار، وزنه را بر قالب خم می‌کنند.
2. روش چکش‌کاری: در این روش بدون استفاده از قالب و با استفاده از انواع چکش، میل قلوه، انبر و سندان اشیاء را به اشکال موردنظر تهیه می‌کنند و پس از هر بار عمل چکش‌کاری، قطعه را در آتش قرار می‌دهند و مجددا آن را چکش‌کاری می‌کنند تا کاملا به شکل موردنظر درآید
گام دوم
برداشت آلودگی‌های مختلف از سطح زیرساخت است. سطح فلز برای بهتر چسبیدن لعاب مینا، باید کاملا تمیز باشد.
گام سوم:
آماده‌سازی لعاب است. پودر لعاب به جهت غیرمحلول بودن و وزن حجمی زیاد به تنهایی نمی‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین جهت معلق کردن ذرات لعاب در آب و چسبندگی بیشتر آن، از غلظت دهنده‌های طبیعی مانند «به دانه» استفاده می‌کنند. ابتدا «به دانه» را می‌جوشانند تا لعاب آن به دست آید سپس آن را به نسبت یک به ١٠ با پودر لعاب مخلوط می‌کنند.
گام چهارم:
لعاب کاری است که به دو روش انجام می‌گیرد
- روش اسپری به وسیله پیستوله: در این روش لعاب به وسیله پیستوله در اتاقک کوچک مجهز به تهویه قوی که به آن اتاقک اسپری گفته می‌شود، روی زیرساخت پاشیده می‌شو‌‌در این روش مقداری از لعاب به هدر می‌رو
- روش دستی یا غرقاب: در این روش لعاب را روی قطعه می‌ریزند تا تمام سطح آن را بپوشاند. این روش به لحاظ جلوگیری از هدر رفتن لعاب و معلق نشدن ذرات آن در هوا، از نظر اقتصادی و از نظر بهداشتی ارجح است.
پس از لعاب‌کاری، اشیاء لعاب‌زده شده را می‌بایست در فضایی دور از هرگونه گرد و غبار در کنار کوره یا در گرمخانه قرار داده و حتما قبل از قراردادن شیء در کوره، مجددا توسط هوای فشرده غبارروبی کرد.
گام پنجم:
پخت لعاب است. پس از خشک شدن کامل لعاب و برطرف کردن هرگونه گرد و غبار از روی آن، مرحله پخت آغاز می‌شود. برای پخت لعاب، حرارت کوره می‌بایست در حدود ٩٠٠ درجه سانتی‌گراد باشد. فرآیند پخت لعاب بیش از ٢ تا ٣ دقیقه به طول نمی‌انجامد و زمانی‌که سرخی مناسب قطعه و لعاب توسط استادکار تشخیص داده و از پخت کامل لعاب اطمینان حاصل شد، شیء را از کوره خارج کرده و در کنار کوره قرار می‌دهند تا به تدریج سرد شود. صنعتگران سنتی از دماسنج استفاده نمی‌کنند؛ فقط به تجربیات و شواهد بسنده می‌کنند. در این زمان رنگ لعاب به رنگ زرد نخودی مایل است و با از دست دادن حرارت به تدریج رنگ آن به سفیدی می‌گراید.
گام ششم:
آماده‌سازی رنگ است. رنگهای مورد استفاده برای نقاشی روی زمینه مینا به رنگهای نسوز معروف است و عمدتا از پودر اکسید فلزات تشکیل شده است. در قدیم، استادکاران میناساز، خود این رنگ‌ها را تهیه می‌کردند ولی امروزه از پودرهای رنگ آماده وارداتی استفاده می‌شود.جهت آماده‌کردن این رنگ‌ها برای نقاشی روی اشیاء مینایی، می‌بایست ابتدا محلول صمغ عربی در آب را با گلیسیرین به نسبت یک به ٢ مخلوط کرده و پس از قراردادن پودر رنگ موردنظر بر شیشه و چکاندن چند قطره از مخلوط فوق توسط کاردک، رنگ را آماده کرده و مانند رنگهای آبرنگ از آن استفاده می‌کنند. درواقع مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین، عمل حلال رنگ را انجام می‌دهد(dot) در صورت خشک شدن باقیمانده رنگ، با چکاندن چند قطره از مخلوط صمغ عربی و گلیسیرین، مجددا آن را برای نقاشی آماده می‌کنند. پودر رنگ را می‌توان با جوهر کاج یا جوهر اسطوخودوس آمیخته و آماده نقاشی کرد. در این صورت باید به شیوه رنگ و روغن عمل کرد.
گام هفتم:
انتقال طرح بر لعاب است. برای این منظور، ابتدا هنرمند میناساز، طرح موردنظر خود که معمولا برگرفته از نقوش اسلیمی و ختایی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت‌سازی است را روی کاغذ آورده و سپس کاغذ را «سوزن‌کاری» یا «سمباده‌کاری» می‌کنند به این صورت که خطوط طرح را نزدیک به هم سوراخ سوراخ می‌کنند. سپس با خاکستر یا دوده طرح را روی قطعه لعابی پیاده می‌کنند.
گام هشتم:
نقاشی است که می‌توان با قلم‌گیری آغاز کرد و ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم‌گیری و سپس قسمت‌های مختلف را رنگ‌آمیزی کرد. همچنین، می‌توان ابتدا طرح را رنگ‌آمیزی و سپس دور آن را قلم‌گیری کرد.
ذکر این نکته ضروری است که در رنگهای مینایی، رنگ سفید وجود ندارد و اگر استفاده از این رنگ ضروری باشد، هنرمند با مهارت از سفیدی لعاب زمینه استفاده می‌کند یا پس از نقاشی با قلم نوک‌تیزی رنگ را از روی زمینه برمی‌دارد تا رنگ سفید لعاب ظاهر شود. چنانچه در طرح مورد نظر، رنگ طلایی وجود داشته باشد، در همین مرحله باید با آب طلا، نقاشی را تکمیل کرد(dot) همچنین، در مرحله نقاشی در صورتی که روغن‌هایی نظیر گلیسیرین یا اسطوخودوس یا روغن‌های مشابه جهت آماده‌سازی رنگ استفاده شود، باید قبل از قراردادن شیء در کوره، آن را با گذاردن روی اجاق برقی یا شعله ملایم (چراغ الکلی) یا با نزدیک‌کردن قطعه به کوره، روغن آن را به صورت دود خارج کرد و از بین برد، زیرا در غیر این صورت ممکن است که در سطح مینا منافذی بر اثر جوشش این روغن‌ها به وجود آید و سطح مینا آبله‌گون شود. هنگام نقاشی بر مینا، زیاد شدن رنگ موجب شُره و خرابی کار در مرحله حرارت دادن می‌شود. اگر رنگ در نقطه‌ای بیش از حد لازم باشد، می‌بایست قبل از پخت، اضافی آن را برداشت.
گام نهم:
پخت نقاشی است. پس از آن‌که نقاشی روی لعاب پایان یافت، باید مجددا قطعه را در کوره حرارت داد. این بار حرارت کوره می‌بایست بین ۶٠٠ تا ٧۵٠ درجه سانتی‌گراد باشد. در‌صورتی‌که جهت رنگ‌آمیزی از طلا استفاده شود، باید فرآیند پخت در حرارت حداکثر ۴۵٠ درجه سانتی‌گراد صورت گیرد، زیرا در دمای بالاتر، طلا از بین خواهد رفت.
لازم به ذکر است، حرارت دادن مینا مخصوصا در مرحله پخت نقاشی باید با دقت صورت پذیرد؛ چنانچه حرارت کوره یا زمان آن بیشتر از حد لزوم باشد، سبب جاری‌شدن رنگ یا نفوذ آن به داخل لعاب اولیه مینا می‌شود. همچنین، اگر دما و زمان کمتر از حد باشد، رنگ به خوبی پخته نمی‌شود و پس از پخت به خوبی از روی لعاب پاک شده یا به حالت کدر درمی‌آید. پس از پایان پخت کار نقاشی مینا، روی آن را با لعاب شفاف با ضخامت کم می‌پوشانند و مجددا می‌پزند.
تکمیل کاری: لعاب، لبه دهانه و پایه اشیاء مینایی مانند گلدان، بشقاب و ظروف مختلف را کاملا نمی‌پوشاند و ظاهری ناخوشایند به آن می‌دهد. برای رفع این نقص، می‌بایست از زه‌‌های برنجی یا نقره‌ای استفاده کرد؛ به این ترتیب که ابتدا مفتول برنج یا نقره را به وسیله دستگاه نورد به‌صورت نواری با پهنای ٢میلی‌متر درآورده، سپس از سوراخ مخروطی شکل عبور داده تا به شکل ناودان درآید. سپس به وسیله آن، لبه اشیاء مینایی را پوشانده و با لحیم نقره جوش داد.
محصولات مینا
میناسازان آثار متفاوتی را تولید می‌کنند که برخی از رایج‌ترین آنها چنین هستند:*بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قاب‌های عکس، تابلوهای مینا که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور و جواهرسازی ترکیب می‌شود.
*درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی و برای مقابر ائمه شیعه در کربلا، نجف، سامره، مشهد، قم، حضرت عبدالعظیم و اماکن متبرکه دیگر.
جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت‌خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حباب‌های میناکاری، گلابپاش، آلبوم عکس، انفیه‌دان و غلاف خنجر.
گوشواره، سینه‌ریز، گلوبند، انگشتر و مدال.
وسایل ساخت مینا
ابزارهای موردنیاز برای ساخت ظروف مینا عبارتند از:
- ورقه (طلا، نقره، مس، ورشو، آهن و برنج) به جهت چکش‌خوارگی بیشتر و اکسید نشدن در دمای ذوب مینا بیشتر از طلای ناب استفاده می‌شد.
- هاون
- ماده آبگینه‌ای مینا
- کاغذ کپی
- چکش
- سندان*گیره
- اره کمانی و اره فلز بر
- قیچی فلز بر
- قلم مو
- رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی)
- کوره
- سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک، قلع و سرب نیز از موادشیمیایی مورد نیاز هستند.
انواع لعاب در میناکاری
هنگامی که زیر ساخت مسی محصول میناکاری آماده شد باید روی آن با لعاب پوشش داده شود تا ظرف مینا آماده طرح‌پردازی و نقاشی توسط استاد میناکار شود. لعاب مینا بر روی فلز به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
لعاب مینای متالیک صنعتی (مات و شفاف)
لعاب مینای هنری (مات و شفاف)
لعاب مینای متالیک صنعتی بیشتر جنبه کاربردی داشته و کمتر جنبه هنری دارد ولی درصد ترکیب آن با لعاب مینای هنری بسیار زیاد است. این لعاب را می‌توان بر روی فلزات مختلف به کار برد اما آهن و چدن عمده‌ترین فلزاتی هستند که این لعاب بر روی آنها استفاده می‌شود.
لعاب مینا هنری از نظر ساختار شیمیایی بنابر نوع فلز مورد استفاده، ترکیبات و ضریب انبساطی خاصی که همگونی با فلز باشد در نظر گرفته می‌شود که با توجه به تمامی این عوامل فلز مس، مناسب‌ترین آنها به شمار می‌رود. در این روش انواع فلاکس‌های حرارتی به‌جای لعاب آستر استفاده می‌شود. برای ایجاد ارتباط مطلوب میان لعاب رویه و بدنه، لعاب آستر 2 تا 3 برابر روی بدنه تکرار می‌شود. لعاب هنری نیز مانند سایر لعاب‌ها به صورت مات، شفاف و گاه نیمه شفاف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع میناکاری
- مینای خانه بندی: در این روش اشیای مختلف را به وسیله سیم های نازک برنجی به صورت خانه خانه تزیین می کنند.
- مینای نقاشی در این زیرشاخه پس از کشیدن لعاب سفید روی ظروف آنها را طراحی و رنگ آمیزی می کنند.
- مینای مرصعسخت ترین رشته میناکاری است که در آن ظروف به وسیله نگین یا سنگ های تزئینی مزین می گردند.
- مینای صبی: در مینای صبی، میناکاری بر روی طلا انجام می شود و بنابراین جزو زیورآلات می باشد.
- مینای مشبک: ایجاد منافذ مختلف با طرح های خاص روی ظروف میناکاری را می گویند.
- مینای شکری: در این نوع مینا، اسکلت مس را با لعاب رنگی پوشش می‌دهند. این نوع لعاب قبلا نیز وجود داشته است. ولی امروزه مس را با لعاب سفید پوشش می‌دهند همانند همان مراحلی که در مینای نقاشی ذکر شد سپس با رنگ دلخواه تمام سطح لعاب را رنگ می‌کنند و آن را داخل کوره حرارت می‌دهند. سپس جسم رنگی آماده شده را با مداد سفید طراحی می‌کنند و موادی که اشاره خواهد شد عملیات بعدی را انجام می‌دهند.
مکاتب هنری و هنرمندان میناکار
در گذشته استادان و هنرمندان صاحب نام در مینا بسیار بوده‌اند که البته این امر از قدمت هنر مینا آشکار است ولی آنچه مطرح است این است که نام این هنرمندان گرانقدر در لابه لای صفحه‌های تاریخ و حوادث روزگار گم شده است و تنها نام اساتید چون استاد میرزا عبدالله مصور طاهری که متاسفانه معلوم نیست در چه دوره ای می‌زیسته است.
استاد محمدابن عبدالوحید هراتی (قرن ششم) توسط آثار به دست آمده از این هنرمندان در دست است. البته آثار فراوان دیگری نیز وجود دارد که نام آفریننده‌های آنها معلوم نیست. در عصر حاضر اساتید بزرگی وجود دارند که از هنر، هنرمندان گذشته خود پاسداری می‌کنند و آن را به آیندگان عرضه می‌دارند از آن جمله می‌توان به استاد مرحوم زرقونی، استاد مرحوم صنیع زاده، استاد مرحوم فیض اللهی، آقایان غفاریان، هنردوست، اسماعیلی، فقیهی و. . . اشاره کرد.
جواهرات میناکاری
آخرین دیدگاه‌ها