هنر گچ بری یکی از هنرهای وابسته به معماری است که در هر منطقه و هر دوره زمانی، شکل و شیوه مخصوص به خود را داشتهاست. همانطور که از نام این هنر پیداست، مصالح اصلی بکار رفته در این هنر گچ میباشد.
در معماری هنرهای بسیاری وجود دارد که یکی از آن ها هنر گچبری می باشد و تنها هنری است که از زمان های بسیار دور در هر جای دنیا وجود داشته است، تنها شکل و شیوه ی آن متفاوت بوده است. گچ یکی از مصالح بسیار مهم در هنر گچبری می باشد که از آن استفاده می شود.
هنر گچ بری نه تنها در کشورهای دیگر بلکه در خود ایران هم در دوره های متفاوت وجود داشته است و روش و شکل آن در هر دوره ای متفاوت بوده است. دلیل آن که برای هنرهای تزئیینی از گچ استفاده می شد خاصیت فرم پذیری و چسبندگی آن و رنگ مطلوبی که دارد می باشد و همچنین گچ استفاده ی زیادی در هنر معماری برای طراحی دکوراسیون داخلی و بیرونی دارد.
یکی از هنرهایی که به زیبایی نمای درونی و بیرونی بنا کمک شایانی می کند هنر گچ بری است. این هنر در روزگارانی دور تا به امروز به عنوان قسمتی از معماری خود را نشان داده است که در بیشتر بناهای بزرگ، این هنر را به کار گرفته اند. ایران از جمله کشورهایی است که معماران و هنرمندان آن توجه ویژه ای به هنر نام برده داشته اند که آثار آن را می توان در بناهای تاریخی مشاهده کرد. این هنر در گذشته برای پوشاندن سطوح زمخت و خشن مورد استفاده قرار می گرفت که به مرور زمان از این حالت خارج شده و به شکل هنری برای زیبایی و تزئین تغییر یافت.
گچ بری سنتی
در بقایای ارزشمند تاریخی ایران می توان نمونههایی از هنرنمایی با گچ را مشاهده نمود که متاسفانه این هنر امروزه کمتر مورد توجه قرار می گیرد. در ادامه به هنر گچ بری در دورههای مختلف در ایران می پردازیم.
هنر گچ بری در دوره سلجوقی
استفاده از گچ بری برای نماسازی داخلی در دوره سلجوقی بیشتر مورد توجه بوده و روند تحول این هنر در این دوره مربوط به استفاده از هنر مذکور در انواع خط کوفی همراه با نقشهای اسلیمی می باشد.
که بناهایی مانند مسجد اردستان به جایمانده از این دوره می باشد که با خط کوفی مزین شده است.
هنر گچ بری در دوره ایلخانی
در دوره ایلخانی روند استفاده از هنر گچ بری رشد بسیار چشمگیری داشت و علاوه بر خط کوفی خط های دیگری مانند خط دیوانی، سلطانی و رقعی و … همچنین اشکال هندسی با نقش های اسلیمی نیز مورد استفاده قرار می گرفتند و محراب های زیبا و آثار فراوانی از این دوره به جای مانده اند که از جمله این هنرها می توان به مسجد حیدریه در قزوین و محراب ارزشمند پیربکران اشاره نمود.
هنر گچ بری در دوره تیموری
دوره تیموری عصر تحول و کاربندیهایی از قالبهای گچی ارزشمند و استفاده از نقشهای گوناگون و خطهای مختلف بود که مقرنسبندیهای ارزشمندی نیز در این دوره پدیدار گشت؛ و آثار بسیار زیبا و ارزشمندی از این دوره به جای ماند. از جمله سردر میدان کاشان نمونهایی از این هنر به جای مانده می باشد.
هنر گچبری در دوره صفوی
مقرنسبندیهای گچی بخصوص مقرنس بندی های طاس و نیمطاس هنر گچ بری را وارد عصر جدیدی نمود. تالار موسیقی عالیقاپو یکی از آن شاهکارهایی است که از نمونه های این دوره بهجای مانده است.
هنر گچ بری در دوره زندیه
ترنجاندازی همراه با گل و گیاه و مقرنسبندی و هنرآفرینیهای زیادی که در این دوره بهجای مانده است. ازجمله آنها میتوان به مقبره اولیه خان زند اشاره نمود.
هنر گچ بری در دوره قاجار
تقلید از هنر گچبریهای اروپاییها در کاخهای شاهی بخصوص سرستون سازیها و سقف سازیها به دلیل مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ این هنر رونق فوق العادهای یافت هرچند که در این دوره خلاقیتها و نوآوریهای بسیار چشمگیر پدیدار شده اما به یقین می توان گفت هرگز این تقلیدها نتوانست جای هنر اصیل ایرانی و سرپنجههای طلایی هنرمندان ایران را که نشأت گرفته از ذوق هنری هنرمندان ایران و هنر اصیل ایرانی میشد در گچبری بناهای ایرانی بگیرد.
گچ بری آماده
گچبری کاری بسیار زمان بر می باشد. با توسعه ساختمان سازی و کمبود هنرمندان گچبر این کار به شیوه ی سنتی امکان پذیر نبود. لذا این کار از حالت سنتی به صنعتی تغییر یافته و با استفاده از گچ و ابزارها، قالبهای گچی تهیه شده تا آنها را در جای مناسب نصب نمایند؛ که این کار امر گچکاری را بسیار سهولت میبخشید که از جمله پرکاربردترین مصارف گچی در تزیین و نقوش ساختمان می باشد. این کار دارای مزایا و معایبی است که در ادامه به آنها پرداخته می شود.
مقاومت کم در برابر آب و رطوبت، در محلهایی که رطوبت زیاد است سطح گچکاری شده به اصطلاح طبله میکند و دارای ظاهری نامناسب است. همچنین باعث خوردگی و زنگ زدگی در فلزات نیز میشود.
گچ بری سقف
از دیرباز تا به امروز برای تزیین سقف ساختمان بالاخص قسمت پذیرایی منزل از گچ بری سقف پذیرایی به دلیل خاصیت شکل پذیری و چسبندگی استفاده کرده اند که معماران و گچبران برای آن طرحهای مختلفی تهیه و پیادهسازی کرده اند که این کار ظاهر زیبایی به سقف میداد که در بیشتر اوقات این طرح بر پایه مرکز چلچراغ و یا نور افشانها پیاده سازی میشدند که این کار نیز دارای سبکهای مختلفی است. یکی از کارهایی که در این نوع تکنیک ساختمانی استفاده می شد استفاده از گچ های سقفی بسیار ضخیم در ساختمانهای با ارتفاع زیاد بود تا با این کار ارتفاع ساختمان زیاد به نظر نرسد و دکوراسیون ساختمان چشمنواز باشد.
با استفاده از این روش می توان نقطه کانونی فضا را تغییر داد و نقاطی را که مد نظر باشد مورد توجه قرارداد. حتی یک سقف مسطح را می توان به وسیله آن به صورت منحنی درآورد و فضای آن را تغییر داد. همچنین با استفاده از رنگ کردن نقوش و سطوح گچی میتوان فضای اتاق را تغییر داد.
این هنر، همان نقش های برجسته ای هستند که با خلاقیت هنرمندان گچبر مطابق نیاز زمان به وجود آمدهاند. هنرمندان در این سبک از گچ بری برخلاف سبک سنتی از گلها و پرندهها استفاده نشده و هنرمندان سبک جدیدی را پدید آوردهاند. این هنر در هر دوره شکل ها و طرحهای خاص مربوط به آن دوره را داشته که در طول زمان تغییر کرده و هنر گچ بری مدرن پدید آمده است یکی از هنرهای وابسته و عجین شده با معماری هنر گچبری مدرن می باشد. فضاهای لوکس و تاریخی اولین مکانهایی هستند که هنگام صحبت از آن به ذهن خطور میکنند. اما برخلاف این تصور امروزه نیز گچبری مدرن جایگاه ویژهای دارد که استفاده از آن در دکوراسیون داخلی یکی از پرطرفدارترین موارد برای تزئینات میباشد. با استفاده از مدل های مدرن و افزودن منابع نوری از جمله لوسترها و آینه سنتی زیبا و نیز پرده های اطراف آن جلوه خاصی به دکوراسیون بخشید که امروزه نیز استفاده از این هنر جایگاه خاصی دارد.
انواع گچ بری
از آنجایی که کار هنری تکرار ندارد و هر لحظه هنرمند طرح های جدید و تازه ای را خلق و تکمیل میکند هنر گچ بری نیز در این زمره قرار داشته و دارای تنوع بسیاری است و محدود نمی شود؛ و هر لحظه بر طرح ها و خلاقیت ها افزوده می شود. در کل این هنر را بر اساس نمای ظاهری می توان به سه دسته اصلی تقسیم نمود.
• طرحهای زمینه و سطوح: قرار دادن یک سطح به صورت کامل و یا به صورت تکهتکه بر روی نظم خاصی مانند سقف، دیوار و …
• طرحهای حاشیه: قرار دادن یک مسیر خاصی به صورت ممتد و یا به صورت تکه تکه بر روی یک نظم خاص زیر پوشش طرحی به هم پیوسته مانند کناره های سقف و راهرو.
• طرحهای تک و خاص: این طرح در جاهای خاص و به صورت تکی مورد استفاده قرار می گیرد؛ مانند سر ستون ها و یا شومینه و …
انواع گچبری در ساختمان
گچبری با نقش برجسته
در این شیوه ابتدا سطح را گچکاری نموده و به این ترتیب زمینه با گچ اندود شده و سپس نقش مورد نظر بر روی سطح ایجاد میشود.
گچبری برهشته
نوع برهشته دارای قدمت بسیار زیادی بوده و در این حالت برجستگی زیادی نسبت به زمینه ایجاد می شود.
گچبری زبره
این نوع از گچبری را از لحاظ برجستگی میتوان بین در حالت «نقش برجسته» و «برهشته» در نظر گرفت که در این روش گوشههای کار به دلیل اینکه بدون مالش و پرداخت انجام میشود تیز و دارای بریدگی میباشد.
گچبری لکه یا کلوخی
در این شیوه که از مغربزمین به ایران وارد شده و بومی نیست. برجستگیهایی ایجاد شده به طرز اغراقآمیزی بیش از حد معمول است.
گچبری پته
در این شیوه که از قرن هشتم رواج پیدا کرد. گچ بر، با آهار زدن کرباس با گچ، هنری جدید پدید آورده و پس از خشک شدن کرباس گچ کاری شده که شبیه مقوای سخت می شد. آمادگی لازم برای گچ بری را داشت و سپس آن را بر روی دیوار مورد نظر می چسباندند.
گچبری مشبک
این شیوه یکی از ظریفترین و دشوارترین نوع گچبری میباشد که در آن سطح مورد نظر را با ضخامت 15 الی 25 سانتی متر گچکاری میکنند و هنرمند پس از خشک شدن و گرفتن گچ، شروع به هنرنمایی و خالی کردن سطوح و اجرای طرحهای مورد نظر میشود و در نهایت سطحی مشبک با ضخامت بسیار نازک را به وجود میآورد.
گچبری لایهای
از این شیوه زمانی استفاده میشود که هدف استفاده از چند رنگ است. به این صورت که ابتدا زیرسازی با گچ زنده انجام شده و پس از آن با کشته و رنگ های مختلف، بر روی آن کشیده می شود.
گچبری کشتهبری
در این شیوه روی سطح مورد نظر را گچ زیره می کشند و پس از آن نرمه بر روی همین قسمت کشیده می شود که در این شیوه نیاز به سرعت عمل بالایی می باشد.
گچبری تخمهکن
در این شیوه ابتدا باید گچ را غربال کرد تا به نهایت درجه نرمی برسد تا بتوان از آن برای طرحهای هنری و گچبریهای هنری رنگی استفاده نمود. گچ بری آشچزخانه یکی از نمونه های رایج این مدل است.
هنر گچبری دستی
گچبری دستی همانطور که از نامش پیداست. کار دست و هنر گچبر است. در گچبری دستی گچبری دیوار و گچبری سقف و گچبری ستون به دست گچبر انجام میشود. گچبر یا گچکار ابتدا مخلوطی از آب و گچ را با نسبتی دقیق ترکیب میکند تا خمیر به دست آید. بعد آن را با دست شکل میدهد و از ابزارهای مختلفی برای کندهکار و حکاکی روی گچ استفاده میکند.
کندهکاری روی گچ نباید زمان زیادی بگیرد چون اگر گچ سفت شود دیگر امکان نقشبندی روی آن وجود ندارد. همچنین گچ نامرغوب هم نتیجهی نهایی کار را خراب میکند. گچبری دستی به دلیل زمان و زحمت گچکار از گچبری مدرن و گچبری پیش ساخته هزینه بیشتری هم دارد.
معمولا در یک پروژه گچبری پس از تعیین ابعاد کلی پروژه و شرح پروژه برای استاد گچبر قیمت بصورت توافقی بین کارفرما و مجری کار انجام می گیرد. و قیمت یک پروژه با یک مشخصات خاص ممکن است توسط چند استادکار به چندین قیمت متفاوت قیمت گذاری گردد. که البته قیمت ارائه شده بسته به مهارت گچ کار متفاوت است . همچنین همه استادکار آن نیز به میزان لازم تسلط کافی برای اجرای هر پروژه ایی را ندارند.
هنر گچ بری و سیر تاریخ گچبری در ایران
سفیدکاری با گچ که در دوره اشکانیان تکامل یافت نخست پوشش دیوارههای خشتی بود به منظور آنکه این دیوارها را از آسیب رطوبت محفوظ بدارد. اما در همان حال خاصیت تزیینی نیز داشت، زیرا از زشتی دیوارهای گلی می کاست و خاصه در زینت دیوارهای آجری و سنگی معمول در دوران بعد یعنی دوره ساسانی نیز بسیار موثر و مفید بود.
از دلایل دیگر رواج گچکاری در هنرهای وابسته به معماری ایرانی آن بود که گچ کاری ارزان و کار با آن بسیار ساده بود و ار طرفی در مصرف وقت، انرژی و هزینه نیز صرفه جویی می شد به همین دلیل در دورانی که معماری ایرانی شیوه پارتی را دنبال می کرد ( یعنی دوران اشکانی و ساسانی) استفاده از تزئینات گچ بری در داخل و خارج بناها بسیار رواج یافت و این سنت بر خلاف سنت دوران پیشین و شیوه پارسی( شیوه معماری دوران ماد و هخامنشی) بود که از حجاری و نقش برجسته و یا آجر لعابدار برای تزیین بنا استفاده می کردند.
طرح های ظریف و سایه روشن های دقیق بوجود آمده در هنر گچ کاری بسیار مورد توجه ایرانیان قرار گرفت به طوری که بعد از گرویدن به اسلام نیز در دوران سلجوقی( شیوه رازی) و ایلخانی و تیموری( شیوه آذری) نیز استفاده از هنر گچ کاری همچنان از سر گرفته شد و به عنوان نمونه محراب الجایتو در مسجد جامع اصفهان ، اوج گچ بری دوران ایران اسلامی لقب گرفته است.
به عقیده پرفسور پوپ: ایرانیان سبک و فنون گچبری را به چنان ظرافت و تنوعی رساندند که هیچ ملت دیگری در استعمال این ماده با ایشان برابری نمی کند.
سیر هنر گچبری ایران
تنها ایرانیان بودند که گچبری را به پایه یکی از هنرهای زیبا رساندند و گچبری مشبک را به شکل ساده آن افزودند. شاید مشهورترین نمونه گچبری مشبک را بتوان در طبقه ششم عالی قاپو واقع در میدان نقش جهان یافت. همان که تالار نوازندگان نام گرفته و هنرمند ایرانی توانسته با بکار گیری صحیح و دقیق و ظریف گچبری مشبک ، نوعی اتاق آکوستیک برای موسیقی ایجاد کند.
در همان دوران قبل اسلام نیز هنر گچبری دارای زیبایی افسون کننده ای بوده است . طرح های گوناگون و پیچیده ای که اغلب به رنگهای متنوع درخشانی آراسته می شد در آن زمان ها در چشم بیننده منظره باشکوهی بود. البته ویرانه های از هم گسیخته که از کاخ های گچبری شده دوره ساسانی و اوایل دوران اسلامی به جای مانده است، آن جلال و شکوه اصلی را نمی تواند نشان دهد.
تجربه هایی که از تزیین ظرف های سفالی حاصل شده بود به استادان گچبری بسیار کمک کرد. این ظرف ها فایده عملی داشت و برای سرد کردن آب در تابستان به کار می رفت، ولی ضمنا تجملی نیز بود و خانواده های ثروتمند روی آن ها را به انواع طرح ها از کنده کاری و نقش برجسته می آراستند. طراحان از تجربه ای که در تکامل این هنر ، یعنی تزیین با ماده ساده واحد، آموخته بودند برای پیش رفت گچبری در معماری استفاده کردند.
بیشتر نقوش بکار رفته در هنر گچبری جنبه تزیینی و کاملا تجریدی دارد و حالت واقگرایی در آنها به ندرت به چشم می خورد. در گچبری های دوران ساسانی نقوش حیوانی که به روش خاص، دقیق و اعجاب برانگیزی دارای نمودهایی از خلاصه نگاری است ، می توان اشکال گراز، طاووس و غزال را مشاهده کرد و به همارت استاد گچبر پی برد و از طفی رد پای هنر سنگ تراشی و تجربیات حاصله از آن را نیز در این نقوش مشاهده کرد.
استفاده از مجسمه انسانی به صورت گچبری در هنر پیش از اسلام خاصه در دوران اشکانی قابل مشاهده است. در دوران اشکانی از مسمه سر انسان در تزیینات معماری استفاده می شد که بیشترین آنها را می توان در قصرهای سنگی واقع در هترا دید که از این نقش در تزیینات طاقها استفاده شده است و طرز به کار بردن آنها در ادوار بعد ، در سبک معماری رومیایی و گوتی فرانسه، مورد تقلید قرار گرفت. این اشکال در ابتدا فقط تمثیلی بود. نیم تنه هایی در منطقه کیش بدست آمده (شهری در بین النهرین) که تاج هایی به سر دارند که از آن می توان مقام سلطنتی آنها را معلوم ساخت. اما در همین نقوش نیز هیچ گونه عنصر شبیه سازی در چهره بکار نرفته و مهم شناخته نشده است. شاه در اینجا تنها مظهر قدرت، شخصیت و مجری وظایف مقدس است و شخص معینی نیست.
در دوران بعدی یعنی دوران ساسانی هرچند تاثیرات هنر یونانی ، رومی و بیزانسی شدت یافت و به تبع آن باید دیدگاه های واقع گرا افزایش می یافت ، اما این واقع گرایی تنها در موضوعات هنری نمود یافت نه در شکل اجرای آثار. توضیح آنکه در هنر ساسانی اعم از گچبری و نقش برجسته ، موضوع ممکن است واقعیت تاریخی و ثبت یک رویداد مهم باشد اما در پرداخت تناسبات و تزئینات هم چنان دیدگا های نمادگرا حفظ شده اند.
متاسفانه به دلیل منع هنر پیکره سازی در دوران اسلامی اگرچه هنر گچبری نابود نشد اما بسیار تضعیف شد و از ترقی بازماند. بسیاری از آثار گچبری دوران ساسانی شکسته و خورد شد و از نظر هنر پیکره تراشی و پیکره سازی پست و زشت جلوه نمود.
تنها چیزی که از هنر گچبری زنده ماند را می توان در درون کاخها جست. هنر گچبری به صورت لاینقطع در تزیینات کاخ های ایرانی از دوران ساسانی تا دوران معاصر پی گرفته شد . ردیف طاقچه های گود ، مانند آنچه در قصرهای خلفا در سامره دیده می شود، و نقوش گچبری دیوارها، مانند آنچه روس ها در قصرهای سلجوقی ترمذ یافته اند، یا در حفاری هایی که از طرف موزه متروپلیتن در نیشابور به عمل آمده همه نشان از تزئیناتی تجریدی و ساده ام نشانه کمال و زیبایی هنر در این ادوار دارد.
هنر گچبری دوران اسلامی توانست راه خود را با تکیه بر نقوش انتزاعی و هندسی در هنر اسلامی نیز باز کند به طوری که نمونه های بی نظیر هنر گچبری اسلامی را می توان در مساجد خاصه در محراب ها به خوبی مشاهده کرد. به عنوان نمونه محراب مسجد بزرگ شیراز، مسجد جامع بسطام و مسجد میدان ساوه نمونه هایی از عالی ترین هنر گچبری اسلامی را در خود جای داده اند.