معماری مسجد + تاریخچه

معماری مسجد اسلامی در هنر جایگاه ویژه ای دارد. تجلی انوار حق که در عالم هستی و کاینات به ظهور رسیده است توسط هنرمندان مسلمان در معماری پرمعنای خود جلوه گر شده است.

معماری مساجدمعماران اسلامی با نیت نزدیکی  و در جوار حضرت حق کوشیده اند تا روح معنویت اسلامی را در بناهای خود نمایش دهند و در نک تک اجزای آن مظاهر الهی را به نمایش گذارند. معماری اسلامی با مساجد آغاز می شود، مساجد شامل همه عملکردهای معماری اسلامی است پس می توان گفت: شاخصه های معماری اسلامی ایران بیش از هر چیز در مسجد تجلی یافته است که خود تجسم” بازآفرینی” و “تکرار” و هماهنگی و نظم و آرامش طبیعت است که پروردگار آن را به مثابه خانه همگی مسلمانان برای عبادت تعیین کرده است.

نقش مسجد در دوره بعد اسلام چیست؟

اولین بناهایی که به حضور اسلام پذیرفته شدند مساجد بودند. مساجد را می‌توان نمادی از وحدت مسلمانان و یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عناصر در معماری ایرانی اسلامی دانست که از زمان شکل‌گیری تاکنون نقشی اساسی در زندگی بشر داشته است. معماری مساجد می‌تواند در ارتباط روح انسان با بالاترین مراتب وجودی دخیل باشد و هم ادراک معنوی و هم عرفانی را تسهیل کند. معماری هر ساختمان حول یک سیستم سلسله مراتبی کاربردی، مکانی، بصری و رسمی شکل‌گرفته است.

ازنظر تاریخی مساجد در مرکز آموزش‌وپرورش وزندگی فکری بودند. کتیبه‌های قرآن فضای داخلی و خارجی مساجد را زینت می‌دهند و پیوند محکمی بین کتاب مقدس و مکان نماز برقرار می‌کنند. تزئین مسجد تقریباً هرگز شامل؛ اشکال انسانی یا حیوانی نیست که به‌طور بالقوه بت‌پرستان دیده می‌شود. در عوض، طرح‌های هندسی، گل، گیاهان و خوشنویسی مساجد را زینت داده که به‌طور نمادین وعده بهشت را یادآوری می‌کنند.

هنر گچبری در ایران

معماری مساجد در سراسر جهان

در ساخت مساجد سراسر جهان اسلام از مصالح ساختمانی متنوعی استفاده کرده که سنت‌ها و سبک‌های مختلف منطقه‌ای را منعکس می‌کنند. باوجود تنوع در اندازه و طرح، جایگاه ویژه‌ای که مساجد در جوامع مسلمان در اختیاردارند جهانی است.

ساخت اولین مسجد شبستان دار

اولین مسجد شبستان دار مسجد پیامبر در مدینه بود. این مسجد طرح مربع دارد و از مصالح خشت و سنگ لاشه ساخته‌شده است. این مسجد ابتدا به شکل سرپناهی با ستون‌هایی از درخت نخل و پوششی از نی بوریا بود. ارتفاع ستون‌ها به‌اندازه بلندترین مرد عرب به طوریکه دست‌هایش را به‌سوی آسمان بلند کرده بود بعدها این سرپناه به شبستان ستون‌دار تبدیل شد.

اگر در عربستان در اوج گرما پایتان را روی سنگ بگذارید خنک است زیرا آن‌ها برای جلوگیری از تابش نور و گرمای زیاد، زیر سنگ‌ها جیوه می‌ریزند این کار سبب خنک شدن سنگ در اوج گرما می‌شود. بعد از وفات حضرت محمد (ص)، پیکر آن حضرت را دریکی از این اتاق‌ها به خاک سپردند و یک آرامگاه و روی آن‌یک گنبد ساختند.

طراحی سنتی

ویژگی‌های مهم این مسجد

  • سادگی
  • پرهیز از بیهودگی و تجملات
  • مردم واری
  • بهره‌گیری از مصالح بوم آورد

تاریخچه ساخت و معماری مسجد

پیامبر اکرم (ص) پس از هجرت به مدینه به منظور تشکیل جامعه اسلامی و استقرار نظام اعتقادی و اجتماعی اسلام، رسما دولت اسلامی را در این شهر بنیان نهاد. براین اساس پیامبر (ص) مسجد را به عنوان نخستین پایگاه و مجتمع مسلمانان برای پرداختن به چنین اموری برگزید.پس زمینی انتخاب و ساختن مسجد آغاز شد.

مسجدی ساده و بی پیرایه و بسیار ابتدایی بود، زمینش از ریگ و دیوارهایش از خشت، منبرش درخت بنی و سقفش از شاخ و برگ درختان بود.

طرح  مسجد که برای نخستین بار جهت اقامه نماز ساده و بی پیرایه توسط پیامبر اکرم (ص) و یارانش در مدینه ساخته شد، فضایی محصور بود که بخشی از آن سر باز و بدون اسمانه و بخشی دیگر برای جلوگیری از تابش آفتاب سر پوشیده بود. یعنی زمینی که  درون آن یک شبستان ستون دار در سوی قبله دارد این طرح مسجد ساده ، الگوی همه مسجدهای سده های نخست و پس از آن ، کشورهای مسلمان نشین شد.

در ایران با این الگو مسجدهای فهرج، تاریخانه دامغان ، جامع ساوه، جامع نایین و اردستان، اصفهان و شوشتر و بسیاری جاهای دیگر ساخته شد و  این الگو همچنان پایدار ماند و هرگز کنار گذارده نشد.

با توجه به معماری مسجد ایرانی، می توان اشاره کرد که به طور کلی معماری پیش از اسلام در ساخت مساجد در ایران بسیار موثر بوده است.

مساجد در ایران  اولین بناهایی بودند که بلافاصله پس از فتح ایران توسط مسلمانان در قلمرو ساسانیان ساخته شد و مسجد جامع فهرج یزد یکی از اولین مساجدی است که به قرن اول دوره اسلامی نسبت داده شده است. ویژگی های معماری مسجد اسلامی با ویژگی های  معماری ساسانی تا حدی یکسان است  است به طوری که در ابتدا برخی از محققان آن را بنایی ساسانی می دانستند. این مسجد مشابه بنای  ساسانیان در دامغان، دارای طاق لوله ای با قوس بیضی شکل  و ستونهای ضخیم گرد با ارتفاع سه و نیم متر و قطر دو متر و حیاطی (میانسرا) که همراه با رواق ها و شبستان ها در جهت  مکه ساخته شده است و در عین سادگی ساختار کلی این مسجد، استفاده از مصالحی مانند  آجرهای قرمز بسیار شبیه به بناهای دوره ساسانی است.

 دوره عباسی   
در اوایل این دوره مساجد با طرح صحن روباز و ایوان‌های ستون‌دار ساخته می‌شدند که نمونه‌ای از معماری دوره اموی و به‌طور کل اعراب بوده است. در بناها بیشتر از خشت استفاده شده و ستون‌های یک پارچه بودند. رفته‌رفته تغییراتی اساسی در بنا  ساختمان ایجاد و به جای خشت از آجر استفاده شد و دیگر ستون‌های یکپارچه به کار نرفت. از ویژگی بسیار مهم مساجد در این دوره آن است که سقف مساجد کاملا مسطح و مناره در خارج یا در جوار مسجد ساخته می‌شد و برای تزیین دیوارها از کتیبه‌هایی به خط کوفی بهره گرفته می‌شد. نمونه برجا مانده از این دوره مسجد تاری خانه دامغان که در قرن دوم هجری ساخته شده و قدیمی‌ترین مسجد ایران است. جلوه این ساختمان باشکوه در سادگی و بی‌پیرایگی آن متجلی است. صحن این مسجد تقریبا مربع است که با ردیف طاق‌ها، سه دالان را در امتداد قبله ایجاد می‌کند. طاق‌های بیضی شکل این مسجد به وسیله دیوارهای آجری ضخیم استوانه‌ای برپا ایستاده است. مسجد تاری خانه بیانگر ترکیبی از تکنیک‌های اصیل ایرانی و نقشه عربی است. مناره موجود، مدور و در قرن پنجم هجری ساخته شده است، ولی بقایای یک مناره مربعی شکل که احتمالا هنگام بنای کل مسجد ساخته شده، برجای مانده است.

هنر معماری ایران

 

 دوره آل‌بویه   
ویژگی‌های معماری این دوره شبیه معماری ساسانی (پیش از اسلام) بوده و ابنیه مذهبی این دوره چهارایوانی، دارای ستون‌های عظیم و ایوان‌های بلند طاقدار است. تزیین اصلی بنا در این دوره گچبری است که دارای رنگ‌های متنوع بوده و طرح‌های آن، سنت‌های قدیمی ایران در دوره ساسانی را یادآوری می‌کند. از مساجد این دوره می‌توان به مسجد جمعه نایین اشاره کرد. این مسجد که هنوز مورد استفاده است، قدیمی‌ترین مناره به یادگار مانده در ایران را داراست. نقشه آن نقشه یک مسجد ساده ستون‌دار است که از قدیم تاکنون دچار تغییرات زیادی شده است. مناره این بنا که در اصل بر بالای قاعده مربعی شکل قرار داشت با نمای مسجد هماهنگ بود اما چندی بعد با اضافاتی محصور شد. بدنه هشت ضلعی آن کاملا بدون تزیین است و نشانه مرحله انتقالی از مناره‌های مربعی به مناره‌های مدور است، شکوه و جلال اصلی مسجد جمعه نایین در غنای گچبری‌های آن است.
از دوره غزنویان و سامانیان که تقریبا مقارن با آل‌بویه بوده‌اند، در ایران مسجدی بر جای نمانده است. بنابراین به بررسی مساجد دوره سلجوقی می‌پردازیم.
 دوره سلجوقیان   
ویژگی معماری این دوره را به اختصار می‌توان موقر، نیرومند و دارای ساختاری زیبا توصیف کرد. در این دوره با وجود فاصله زمانی نزدیک به چهار قرن با ایران باستان باز هم می‌توان طرح کلی چهارایوانی ساسانی را مشاهده کرد. طرح مساجد و مدارس این دوره اکثرا چهارایوانی با طاق‌نماهای دیواری است، ایجاد گنبدهای عظیم روی گوشواره در مساجد از دیگر ویژگی‌های مساجد این دوره است و در تمام ابنیه این دوره سردر اهمیت بسزایی دارد. بناها آجری و تزیینات آن شامل خطوط و نقوش هندی به صورت مهر در آجر، گچبری، کاشی ساده معرق و کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ است. ازجمله مساجد به جای مانده از این دوره می‌توان به مسجد جمعه اردستان و مسجد جمعه زوره اشاره کرد.

تلفیق دکوراسیون سنتی با سبک مدرن

 

 دوره ایلخانان   
در این دوره انواع ساختمان‌ها، حالت سنتی و سبک سلجوقی خود را حفظ کرده، ولی مغولان برای نمایش قدرت خود به ساخت بناهای عظیم با گنبدهای بسیار بزرگ و برج‌های بلند روی آوردند و برای افزایش هیبت بنا، نماهای ساختمان را با قاب‌های باریک و بلند و هلال‌های نوک‌تیز آراستند. در این زمان استفاده از تزیینات آجر لعابدار و بدون لعاب، قطعات گچ و آجر در موزاییک، کاشی‌های آبی‌رنگ با نقش‌های زیبای گل و بوته، کتیبه‌های زیبای کوفی و نسخ با نوارهای تزیینی ونازک گچبری به صورت بندکشی رواج داشت. از بناهای مذهبی و مساجد این دوره می‌توان از مسجد جمعه ورامین نام برد. این مسجد مانند مسجد زوره براساس طرح کلی چهارایوانی ساخته شده و برخلاف دیگر مساجد ایران سردر کوتاهی دارد آنچنان که کل ساختمان در سیطره گنبد بزرگ بالای حجره جلوی محراب قرار گرفته است. طرح داخلی این مسجد نشانه پیشرفت معماری نسبت به قرون قبل است که احساس خاصی از ارتفاع را در بیننده ایجاد می‌کند. دیوارهای جانبی با روزنه‌هایی جهت ورود نور، مشبک شده‌اند. تزیینات محراب با تصاویر گل‌های کاملا شکفته تزیین شده است. سردر ورودی و ایوان قبله دارای نیم گنبدهایی بر فراز طاق‌های مقرنس‌کاری شده و مزین به آجرهای لعابدار آبی رنگ است که مشخصه عمده تزیینات این دوران به شمارمی‌رود.
 دوره تیموریان  
بناها در این دوره بازهم بر پایه شکل‌ها و ساختمان‌های دوره سلجوقی استوار است ولی در سایه تسلط مغولان، مقیاس و عظمت تازه‌ای یافته و در تزیینات بنا توجه بسیار مبذول شده است. بناها اغلب چهار ایوانی با ایوان‌های بلند و سردرهای مزین به مقرنس کاری‌های بسیار زیباست و تزیینات عمدتا شامل کاشی‌کاری‌های زیبا و باشکوه و معرق و هفت‌رنگ است، گنبدهای پیازی‌شکل و شیاردار از ویژگی‌های بناهای خاص دوره تیموریان است. معماری این دوره را می‌توان کمال کاربری رنگ در معماری دانست که نمونه‌های آن را می‌توان در کتیبه‌های کوفی، نسخ و ثلث به رنگ طلایی در زمینه کاشی‌های آبی مشاهده کرد. از مساجد نمونه و بسیار معروف این دوره می‌توان مسجد گوهرشاد را نام برد. بی‌اغراق اوج هنر و تکنیک کاشی‌کاری این دوره و ایران را می‌توان در این بنا مشاهده کرد. در این بنا مناره در جوار ساختمان قرار دارد، پیش از این مناره‌ها برفراز دیوارها قرار داشتند و این سبک (مناره جدا از ساختمان) احتمالا از سبک معماری هند اقتباس شده است.
دوره ترکمانان  
نمونه ابنیه مذهبی این دوره مسجد مظفریه یا کبود تبریز است که در نوع خود ممتاز بوده و هم‌اکنون درحال مرمت است. حیاط مرکزی کاملا سرپوشیده و دارای گنبد است. نماهای داخلی و خارجی آن به ظریف‌ترین کاشی‌های ایران مزین شده است. قاب‌های مختلف و هماهنگ دارای رنگ‌های متفاوت به همراه آبی روشن و در برخی قسمت‌ها با روکش طلاست.
 دوره صفویه  
بناهای این دوره باز هم دارای طرح کلی چهار ایوانی است البته به ساخت ایوان‌های عظیم با ابعاد بزرگ توجه بسیار شده است. در ابنیه مذهبی کاشی‌های لعاب‌دار، معرق و هفت‌رنگ در تزیین دیواره‌های خارجی و داخلی بنا، طاق‌ها، مناره‌ها، گنبدها و محراب‌ها استفاده شده است. کتیبه‌های نسخ و ثلث سفید و درخشان، در طاقچه‌ها به کار رفته و نور ورودی از طریق پنجره‌های تعبیه شده در ساقه گنبد حالتی روحانی به فضا می‌بخشد. در بناهای ییلاقی تزیینات چوبی نقش اصلی را به عهده داشته و روی آن تذهیب‌کاری و نقاشی‌های لاکی استفاده شده است. از نمونه‌های معماری این دوره می‌توان به مسجد شاه اصفهان که توسط شاه عباس ساخته شده و اوج ساختمان‌سازی در اصفهان به‌شمار می‌آید، اشاره کرد. این مسجد دارای ابتکارات و نوآوری‌هایی در هنر معماری است، سردر ورودی آن در مرکز ضلع جنوب میدان (نقش جهان) قرار دارد، ولی خود مسجد با زاویه‌ای روبه قبله ساخته شده است، معماران این تغییر زاویه مسجد را به قدری استادانه و با موفقیت اجرا کرده‌اند که در قسمت ورودی مسجد کسی به وجود چنین زاویه‌ای پی نمی‌برد و نمای عمومی آن از سمت میدان ناموزون به نظر نمی‌رسد. مساجد در این دوره همچنان با طرح چهار ایوانی و گنبدهای بزرگی که به اوج کمال رسیده‌اند، ساخته شده است.
دوره قاجار  
این دوره را باید دوره افول معماری ایران به شمار آورد، چراکه در مقایسه با ابنیه بسیار زیبای دوره صفوی، بنایی که بتواند با آن برابری کند، ساخته نشد. برجسته‌ترین ابنیه این دوره متعلق به فتحعلی شاه است که خود تقلیدی از ابنیه صفوی است و اکثر تزیینات مهم از هنر اروپایی اقتباس شده است. مسجد و مدرسه سپهسالار (شهیدمطهری) یکی از عمارت‌های معروف تاریخی تهران است که توسط میرزا حسین خان سپهسالار ساخته و وقف شده است. نخستین کلنگ آن در سال ١٢٩٦ق زده شد. حیاط مسجد توسط ٦٢حجره‌ای که جهت سکونت طلاب ساخته شده، از چهار جهت محصور شده است. در سردر هر یک از حجره‌ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر با مقرنس‌کاری زیبا تزیین یافته است. در اصلی بسیار بزرگ، دو لتی و فلزی است و در قسمت بیرونی با کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس‌کاری زیبایی تزیین شده است. گنبد اصلی عمارت روی شبستان تابستانی و تماما از بیرون و درون کاشی‌کاری است. کل ساختمان دارای ٨مناره است که تماما با کاشی کاری تزیین شده است. از دیگر مساجد دوره قاجار می‌توان به مسجد نصیرالملک در شیراز، مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان و مسجد معاون‌الملک در کرمانشاه اشاره کرد.

ویژگی های معماری مسجد اسلامی

مسجد محل عبادت و نماز است انسان در تلاش است تا به شهر معنوی مهاجرت کند و از جهل به افسانه برسد و از طریق این راه روح او کشف می شود. مساجد و عمدتا مساجد ایرانی از الگوی معماری با ویژگی های مشترکی پیروی می کنندکه ضمن ایجاد لذت بصری، سفری در معنویت را به انسان القا می کنند.  که این الگو  شامل عناصر مشترکی مانند شبستان ، مقصوره ، منبر، گنبد، گلدسته ، صحن، رواق و محراب هستند که در جهت قبله ساخته شده اند.

معماری مساجد

  • نور یکی از ویژگی های اصلی معماری ایرانی و به خصوص معماری مسجد است ، نمادی از حکمت الهی و تجلی خداوند که در خانه او که مسجد است، جلوه می کند در  نتیجه از کاشی های براق و صیقلی روی کف و گاهی آیینه کاری  در سقف برای ایجاد بازتاب زیبا از نور استفاده می شود.
  • از دیگر ویژگی های معماری مسجد استفاده از رنگ ها و فرم ها است که در طول زمان  جایگاه ویژه خود را حفظ کرده است:

-رنگ سفید نماد وجود مطلق از طریق نور به دست می آید و نشان دهنده کثرت است که با وحدت ارتباط ذاتی دارد.

-رنگ لاجوردی که نشان از آرامش و پاکی دارد در طراحی داخلی مسجد وسعت آسمان را به تصویر می کشد.

– رنگ فیروزه نماد تقدس و رنگ زرد که روشن ترین رنگ و و تصویر کننده نور و روشنایی است نمادی از بصیرت را به جلوه می آورد.

-رنگ سبز  با ترکیب زرد و آبی، نشانه آرامش و امید و آمیزه ای از علم و ایمان را به ناظر القا می کند.

  • استفاده از آب با حضور حوض در صحن مسجد از ویژگی های شاخص در معماری مسجد است که نه تنها نماد و اساس زندگی است بلکه پلیدی ها را پاک می کند. کاربرد متفاوت آب در مسجد بر سیالیت و ضعف بناهایی که انسان ها برای ابدیت خود می سازند می افزاید و بازتاب بنای مسجد در حوض آینه ای برای ناظر ایجاد می کند.

عناصر مشترک مسجد که از دیگر ویزگی های معماری مسجد در تما ادوار به شمار می آیند شامل:

محراب با رنگین کمان و رواق قوسی با کوهی که منعکس کننده طبیعت است مقایسه شده است.

گلدسته  ها که با مفهوم تمرکز نور، یکی از اجزای  معماری مسجد است که در گذشته به عنوان راهنمای عابرین پیاده در بیابان و نماد بیدار شدن روح خفته ساخته شده است.

 

گنبد که اساس آن یک دایره است با تقسیم منظم تصویری از یک کل که بی نهایت است یعنی همه خلقت های جهان با کثرت همزمان نشان دهنده وحدت وجود خداوند است.

و استفاده از درخت توبا که نمادی از بهشت است برای تزیین طراحی داخلی مسجد بهترین انتخاب  است.

در نهایت می توان گفت طرح مسجد در هر مکان با توجه به سنت های منطقه ای آن زمان و مکانی که در آن ساخته شده است شکل میگیرد در نتیجه، سبک، چیدمان و دکوراسیون  داخلی مسجد می تواند بسیار متفاوت باشد با این وجود به دلیل عملکرد مشترک مسجد به عنوان محل اقامه نماز جماعت، ویژگی های معماری مساجد در  جهان خاص و متنوع خواهد بود ظاهر می شود.

معماری مساجدآرایه ها و تزیینات در معماری مسجد

بحث معماری مسجد بدون پرداختن به تزیینات ناقص می باشد زیرا تزیینات جزو لاینفک معماری اسلامی است و بخش عمده ای از آن به تزیینات اختصاص یافته و عملکرد وسیع و ارزشمندی در راستای اهداف معماری مسجد اسلامی وحتی در شکل گیری و دوام و بقای آن دارد.

این تزیینات می تواند شامل کوچکترین اجزای معماری با کاربرد انواع مصالح در ساده ترین صورت ممکن تا کلی ترین و عمده ترین بخش های معماری با انواع و اقسام مصالح در پیچیده ترین شکل های مختلف هندسی و انتزاعی با روش گوناگون باشد. اما دلیل و علت استفاده از تزیینات برای معماری مسجد بیان فضای قدسی است  و در واقع هنرمند اسلامی با تاسی به مبانی دینی و اعتقادی تلاش نموده با کمک این تزیینات فضای آرام بخش ، روحانی و معنوی ایجاد کند از این رو با شناخت بصری این تزیینات معماری تعریف می شود .

یکی از مجموعه های کامل دربرگیرنده تزیینات، مساجد در ایران و بناهای متبرکه وتک بناهای مهم میباشند که شاخص های انواع تزیینات و تجلی گر معماری ایرانی اسلامی با توجه به نوع فرهنگ و جامعه مذهبی آن باشد . الگوهای تزئینی ، به تمام معنا ، بخشی از هویت معماری ما هستند.

اگر لاماسوس (گاوهایی با سرهای ریش دار) را از دروازه ملت های تخت جمشید، نقوش و مقرنس های باشکوه را از مسجد امام و یا الگوهای گنبد را از مسجد شیخ لطف الله حذف کنیم  آنجاست که ترکیب طبیعت و ساختار معماری قطع و نقص می شود. نقوش تزئینی نقش بسزایی در ساختار هویت معماری ما دارد و در معماری مسجد در بین همه هنرهای معماری ایرانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

شیوه های تزیینی کار شده در معماری مسجد نخستین اسلامی پیش از هر چیز به دلیل گوناگونی خود چشمگیر است. کاشی کاری، منبت کاری روی چوب، نقاشی و گچبری، آینه کاری، استفاده از مقرنس ها و کاربندی ها و… از تزیینات رایج بوده اند.

سنگ تراشی بسیار کمتر کار شده است، از شیشه به رنگ های مختلف بیشتر در پنجره ها استفاده شده، پنجره ها غالبا با سنگ یا گچ تزیینی مشبک شده بودند و پیچیدگی چشمگیری داشتند، احتمالا از قالیچه ها و بافته ها نیز برای تزیین بهره گیری می شده شکوه و زیبایى معمارى ایرانى در دوره اسلامی به تزیینات ان بستگی دارد این تزیینات که به شکل کاشی هفت رنگ و معرق، گچبری و آینه کاری و… به جلوه درآمده است و دنیایی سرشار از زیبایی و خلاقیت را عرضه کرده است.

انواع مساجد

انواع مسجد به طور کلی مساجد را به سه گروه تقسیم می کنند:

١. مساجد شبستانی

2. مساجد چهار طاقی

٣. مساجد ایوانی

– مساجد شبستانی

این مساجد از بخش سرپوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفه هایی در اطراف تشکیل یافته است.

– مساجد چهار طاقی

این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده به چهار طاقی شهرت یافته است. این طرح ساده دارای چهار گوشواره، به منظور ایجاد زمینه ای دایره ای شکل برای گنبد است. این فضا که بر روی آن گنبد مدوّری با خیز کم و بدون ساقه قرار دارد، به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط مییابد. بناهای چهار طاقی عمدتاً به عنوان آتشکده و آتشگاه مورد استفاده قرار میگرفتهاند مانند؛ چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقی برزو در اراک.

– مساجد ایوانی

بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوان هاست. ایوان های بزرگ را از دوره اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده، در اختیار داریم. اولین ایوان های اسلامی در جنوب و مقابل گنبدخانه شکل گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. یکی از کاربردهای ایوان جنوبی، دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است. نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده می کنند. از مساجد تک ایوانی می توان از مسجد نیریز که بنایی ساده با یک ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد. برخی درآیگاه یا ورودی و خروجی را که به صورت ایوان کوچک نشان داده شده است، ایوان می پندارند. این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است که در نگاه اول، مسجد چهار ایوانی می نماید لیکن غیر از یک ایوان، ایوان های دیگر درآیگاه مسجد هستند.

مساجد ایوانی خود دارای اقسامی است که به دو نمونه آن پرداخته می شود:

-مساجد دو ایوانی

همانند مسجد ملک زوزن در فرومد و مسجد ساوه که ٢ ایوان دارند.

مساجد چهار ایوانی

سلجوقیان در کنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان دادهاند، از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار گذاشتهاند. به نظر «آندره گدار» فرانسوی، اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، «مسجد خرگرد خواف» است و بعد از آن، «مسجد جامع اصفهان.» مدارس و مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده اند و به طور دقیق مشخص نیست که از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شکل یافته اند. در تمام مساجدی که در دوره اسلامی ساخته می شدهاند، نکاتی همواره مورد بررسی بوده و جنبه های معماری به کار رفته در مساجد با دین مبین اسلام نیز تطبیق یافته است. وجود تصاویر و مجسمه هایی از انسان و حیوان مجاز نمی باشد. وجود نباتات و تزئینات هندسی و آیه هایی از قرآن که به عربی خوشنویسی شده اند، در این مکان ها بسیار رایج است و به نوعی فرهنگ سطح بالا تبدیل شده اند.

موزاییک و کاشی های برّاق برای کف مسجد و تزئین محراب و دیوارها، شیشه های رنگارنگ برای پنجره و قندیل ها، قالی و قالیچه های گران بها برای آرایه صحن به کار می رفت. ازاره ها و دیواره ها با مرمرهای زیبای الوان و طاق نمای محراب و کتیبه ها را با نوشته ها می آراستند. منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس دقت فراوان به کار می بردند. نزدیک ترین منبر، چهار پایه ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را که طبعاً نمونه ای از خوشنویسی و ظرافت هنری بود، بر آن نهاده بودند. نمودار قبله، طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته می شد.

صنعت گران و هنرمندان همه کوشش خود را در تزئین محراب به کار می بردند. محراب را با کاشی و موزائیک و تصویر گل و بوته و نقشه ای برجسته و طراحی های زیبا از معرق، گچ، مرمر سفال و کاشی تزئین میکردند. از نظر متخصصان علم روانشناسی هنر معماری مساجد اسلامی، روح و روان انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. برای مسلمان خداپرست، چه تنها باشد و چه غرق در جماعت، ساختمان مسجد طوری است که راز و نیازهای وی را با معبود آسان میکند. تناوب بیکران قوس ها و ستون ها، فضای پیوسته را چنان به تکه های همسان پخش می کند که ایجاد آن حالت معنوی خاصی را آسان می کند. ضمناً آرایش درون بنای مسجد نیز در به وجود آوردن حالت مزبور بسیار مؤثر است.

در تزئین و آرایش بناهای اسلامی این خصیصه هست که بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی دارد بلکه بر عکس، در ذهن وی زمینه ای را برای کشف و شهود و درون بینی فراهم می کند. تزئینات بناهای اسلامی عموماً یا الوان است یا بر روی آنها کنده کاری های کم عمق ایجاد می گردد و در هر حال تمام بخش های پوشش بنا را می پوشاند و کلیت و تمامیتی ذاتی بدان می بخشد که مستقل از ساختمان خود مسجد است. از دیدگاه یک هنرمند مسلمان و یا پیش هوری که بر آن بود تا سطحی را تزئین کند، پیچاپیچ هندسی کاشی ها، بیگمان اشاره بسیار آشکاری است بر این اندیشه که یگانگی الهی یا وحدت الوهیت، زمینه و پایه گوناگونی های بیکران جهان است. شکل های پیچاپیچ اسلامی معمولاً از یک یا چند شکل منتظم پرداخته می شوند که در انحناها و دوایر می افتند و به نقش ستارگان چند پر در می آیند و این بدان معناست که تناسبات وابسته به یک نقش در سطح گسترده طرح تکراری می شود.

طراحی دکوراسیون سنتی

عناصر معماری مشترک مساجد 

مساجد در تمام مکان هایی که ساخته می شوند، عناصر معماری مشترکی دارند؛ صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب که البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطفالله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند. هیچ معبدی نیز نمیتواند محراب نداشته باشد تا جایی که برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه؛ مسجد جامع اصفهان را میبینیم که دارای ٩ محراب هست، البته بیشتر مساجد دارای یک محراب در جنوب مسجد هستند.

صحن و حیاط مسجد 

صحن و حیاط مسجد یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی، صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان(مسجدالنبی)، طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد میکند. در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن ها به نمایش در می آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یک جا مشاهده می کنید. در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاکیزگی و نظافت، در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می شود.

معماران محل حوض را در جایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ های الوان بودند، کاملاً در حوض منعکس شود که نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان می بینیم. هنگامی که این آیینه کاذب با موج کوچکی شکسته می شود، انسان متفکر و عارف به چشم دل می بیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست. بنابراین حوض علاوه برکارکردی که برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار می رود.

در برخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز، برروی حوض سکو یا تخت گاهی ساخته اند که پایه های آن در حوض است. در بالای این سکو که به آن خدای خانه گویند، مؤمنین دور از مردم عادی به تلاوت قرآن مجید می پرداختند. رواق ها، فضاهای سر پوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند که معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریک خانه دامغان شاهد این رواق ها هستیم. رواقها بیشتر در کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه هند و پاکستان به کار رفته اند.

ایوانهای مساجد ایران 

ایوان بدون تردید زیباترین و عالی ترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود. ایوان های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان، نمونه و منحصر به فرد هستند. هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوان های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند. به علاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوان ها، آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده وحالت موزونی به آنها داده است.

سقف ایوان ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم کره و نیم گنبد است، با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجرکاری، گچ بری، آیینه کاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، این تزئینات بیشتر و کامل تر و زیباتر شده اند. ایوان های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهار باغ اینگونه اند. سقف ایوان هایی که عمیق هستند، مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهواره ای ناوی و یا طاق آهنگ است. در اطراف کلید ایوانها، طاق نماها به کمک ایوان ها آمده و زیبایی آنها را کامل کرده اند و آنها را از تجرید و تکبنایی که شکل مناسبی نبوده، بیرون آورده اند. این طاقنماها به صورت مربع مستطیلاند و به صورت قالببندی در بیشتر ایوان ها جای گرفته اند.

مناره ها 

مناره ها بناهایی در قالب برج بلند و باریک هستند که معمولاً در کنار مسجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می شوند. در گذشته مناره ها نقش میل راهنما را در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد، کاروان سراها، مدارس و مهمان پذیرها ایفا کرده اند. این بناها به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راه های دور به طرف شهر می آمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفته اند. کلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگ های لغت نیز همین معنا به کار برده شده است.

در دوره اسلامی ساخت مناره ها در کنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می دانند که در شهرستان قم واقع است. مناره ها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود. بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و کتیبه ساخته شد، مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریک خانه دامغان. در همین زمان نیز مناره های زوجی به ویژه در دو طرف ایوان های گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن گلدسته نیز گفته می شود. مناره ها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند‍:

میل یا مناره های راهنما

میل یا مناره های راهنما مناره ها یا گلدسته هایی که برای گفتن اذان و خبررسانی کاربرد داشته و دارند. از این رو در دوران اسلامی نام «مأذنه» نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلندگو، بالای آنها اذان می گفته اند. هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمت های زیر است: ١. پایه ٢. بدنه یا ساقه ٣. محل گفتن اذان(مؤذنه) ٤. تاج یا کلاهک تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدسته ها از آجر بود. ولی از این دوره ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزهای بود که در متن آن حروف معقلی(حروف بنایی) و زردرنگ به کار برده می شد.

گنبدها

گنبدها نیز یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوعترین آنها در ایران به کار گرفته شده اند. این گنبدها از خشت خام با اندود کاه گل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی می کنند. انتخاب رنگ آبی که رنگی است آرام بخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی، هنگامی که از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده میک نیم. گنبدها همانند نگین فیروزهای در میان بافته ای شهری و روستایی می درخشند. گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها به کار رفته است به دو دسته رک و نار تقسیم می شوند. نار مثل گنبد مسجد امام خمینی و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان. گنبدهای رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند:

گنبدهای هرمی

مانند گنبد ابولؤلؤ در کاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز

-گنبدهای مخروطی، مانند میل رادکان در قوچان

-گنبدهای اور چین(پله پله ای) مانند مقبره دانیال نبی در شوش

بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند. تیزه گنبد، رک و در پایه به صورت قوس و نار در میآید. گنبد بیشتر مقابری که متعلق به سرداران ایران است، مخروطی شکل و گنبد امامزاده ها تقریباً همگی هرمی شکل و نار هستند. گنبدهایی که از خارج بنا مشاهده می شوند، پوسته بیرونی بنای گنبد است که به آن اصطلاحاً خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد که آن را از داخل مشاهده می کنیم و به آن اصطلاحاً آه یانه می گویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه می باشند. شبستان ها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستون های یک شکل و موازیاند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. هر مسجد دارای شبستان است. این شبستانها ممکن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیاناً یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد. تقریباً بیشتر مساجد اسلامی دارای سقف های قوسی شکل با انواع تزئینات و کاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوع اند. این قوس ها که در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده اند، جلوه ای خاص دارند. تزئینات آجرکاری و یا کاشی کاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستان ها افزوده است.

هنر آینه کاری + انواع سبک های آن

محراب

محراب نشان دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شکل ساخته می شوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محراب های کاشی کاری ایران با تناسبات و به کارگیری کاشی های الوان معرق و یک تکه، از نمونه های بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد کاشان در موزه مترو پولین کاشان.

معماری مساجد

کتیبه

کتیبه و نورگیرها، کتیبه های قدیمی تر از آجر چینی و گچ بری ها و کتیبه های جدیدتر با کاشی معرق و یا کاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضاً کتیبه های حجاری شده از سنگ، مخصوصاً سنگ مرمر نیز دیده می شود. کتیبه هایی که از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند غالبا از آجر چینی و گچبری و با انواع خطوط تزئینی کوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبردست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماکن مذهبی جلوه میکنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز، همه و همه مجموعه و گلچینی را به وجود می آورند که تحسین همگان را بر میانگیزد. نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده می گردد که به علت شدت و ضعف نور، طرح های بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزوده اند.

این پنجره ها که معمولاً در بغل ایوان ها نیز به وجود آمده اند، اصطلاحاً به آن پاچنگ گویند. پاچن گها در بیشنر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند. نورگیرها از مصالح کاشی معرق، سنگ، آجر، کاشی و چوب ساخته میشوند و دارای نقوش هندسی یا اسلیمی هستند.

در برخی از مساجد قدیمی ایران، نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شده اند و به علت وجود چند نور در آنها، توجه همگان به آن معطوف می گردد. یکی از زیباترین پنجره های نورگیر، پنجره های مشبک چوبی است که با طرح های متنوع گره سازی، عملکردی در پنجره ها و درهای ارسی دارند. حجاری ها، مقرنس کاری، کاشیکاری و گره چینی نیز از دیگر عوامل سازنده معماری مساجد در دوره های اسلامی هستند.

در دوره های مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیب هایی در به وجود آمدن و کم رنگ شدن این تزئینات هستیم، برای مثال سبک های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی در ایران، هر کدام ویژگی ها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد تحمیل کرده اند. شیوه شکل گیری عناصر معماری مساجد نیز نکته ایست که نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد. تزئینات آجری مساجد دوران سلجوقی، نقشه مساجد در دوره ها و سبک های مختلف، مصالح به کار گرفته شده در تکامل مساجد اسلامی، انواع مقرنس ها و کاشی کاری ها و… نیز مواردی است که هر کدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسلامی به وجود آورده و قابل بررسی می باشد.

ورود | ثبت نام
شماره موبایل یا پست الکترونیک خود را وارد کنید
برگشت
کد تایید را وارد کنید
کد تایید برای شماره موبایل شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد تا دیگر
برگشت
رمز عبور را وارد کنید
رمز عبور حساب کاربری خود را وارد کنید
برگشت
رمز عبور را وارد کنید
رمز عبور حساب کاربری خود را وارد کنید
برگشت
درخواست بازیابی رمز عبور
لطفاً پست الکترونیک یا موبایل خود را وارد نمایید
برگشت
کد تایید را وارد کنید
کد تایید برای شماره موبایل شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد تا دیگر
ایمیل بازیابی ارسال شد!
لطفاً به صندوق الکترونیکی خود مراجعه کرده و بر روی لینک ارسال شده کلیک نمایید.
تغییر رمز عبور
یک رمز عبور برای اکانت خود تنظیم کنید
تغییر رمز با موفقیت انجام شد