گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تاروپود به یکدیگر ایجاد می شود . معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود .
انسان از ابتدای زندگی روی زمین، برای محافظت از بدن خود در برابر تغییرات جوی و محیطی به فکر استفاده از تن پوش بوده. پوست حیواناتی که انسان های اولیه شکار می کردند مناسب ترین وسیله برای این مورد بوده است.
با اهلی کردن حیواناتی چون گاو، گوسفند و بز در حدود ۸ تا ۹ هزار سال قبل از میلاد در مصر، آسیای میانه، هند، چین و اروپا به تدریج دامداری رواج می یابد و بعد از آن پوست گوسفند به صورت تن پوش مناسب مورد استفاده قرار می گیرد که در حال حاضر هم به عنوان زیر انداز و بالا پوش نیز از آن استفاده می شود و کم کم ریسیدن پشم و بافتن آن در میان قبایل رواج می یابد.
تاریخچه گلیم بافی وشکل اولیه گلیم
به علت پیشرفته تر بودن دستگاه های ساده بافندگی نسبت به دارهای گلیم بافی می توان گفت که شروع گلیم بافی قبل از پارچه بافی بوده و به نظر می آید که هر دو صنعت از سبد بافی نشات گرفته باشند که از روزگاران بسیار دور در بین انسان های اولیه رواج داشته است.
“گلیم“ در ابتدا به عنوان وسیله ای برای محافظت از بدن در برابر سرما مورد استفاده قرار می گرفته که هنوز هم در بین بعضی از قبایل ساکن در افغانستان، افراد قبیله نوعی گلیم صد در صد پشمی روی دوش خود می اندازند و برای خواب و استراحت از همان گليم به عنوان رو انداز استفاده می کنند.
با رواج بافندگی و بافت پارچه های گوناگون، از گلیم برای زیرانداز، کف پوش و همچنین برای فرش نمودن كف چادر قبایل مورد استفاده قرار می گیرد.
تاریخچه گلیم بافی نام های مختلف گلیم در دنیا
-
گلیم در افغانستان
-
گیلیم در اوکراین
-
بداس در قفقاز
-
لیاط در سوریه و لبنان
-
چیلیم در رومانی
-
کیلیم در ترکیه ، لهستان ، مجارستان و عربستان
تاریخچه گلیم بافی در زمان صدر اسلام
آثار و شواهد باستان شناسی نشان می دهد، بافت گلیم از زمان پیامبر رواج داشته و با استفاده از پشم حیوانات این زیرانداز توسط صحرا نشینان بافته شده و مورد استفاده قرار می گرفته است. طراحی های مورد استفاده در گلیم های صدر اسلام تمایل اعراب را به بافت های ظریف و شکیل و همچنین متنوع نشان می دهد.
تاریخچه گلیم بافی قبل از میلاد مسیح
آثار باستان شناسی که در نزدیکی رود نیل بدست آمده است، نشان می دهد در آن زمان تابوت ها را از جنس گلیم می ساختند و این آثار به هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد.(گلیم چیست؟) در آن زمان با استفاده از پشم حیواناتی نظیر بز، شتر، گوسفند و اسب گلیم بافی را انجام می دادند و در طول سالیان دراز با کشف گیاهان و مواد رنگی بافت گلیم به رنگ های متنوع و اشکال زیباتر رواج پیدا کرد. در سرزمینی به نام آناتولی در حدود دو یا سه قرن پیش از میلاد مسیح ساکنان آن با اختراع ابزارهای جدید برای گلیم بافی این هنر و صنعت را توسعه دادند و گلیم هایی با طرح و نقش های مختلف تولید می کردند.
تاریخچه گلیم دستباف در ایران
گلیم دستبافت در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته است. از دیرباز، گلیم به عنوان یک قطعه لایه‌لایه از تار و پود بافته شده که به روایت‌گری از داستان‌ها، آیین‌ها و زندگی مردم ایران می‌پرداخته، شناخته شده است. نقش اصلی گلیم در تامین گرمای بدون زیان وزن برای مسافران در مناطق کوهستانی نیز از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.
آثار باقی مانده از ویرانه های قدیم نشان می دهد، تاریخچه گلیم اولین بار مردمان ایران زمین اقدام به بافت فرش کرده اند و در واقع زمینه بافت سایر زیراندازها را را هم می توان اقتباسی از فرش ایران دانست. به نظر می رسد گلیم بافی در ایران از زمان خشایار شاه یعنی چیزی در حدود 2500 سال قبل رواج داشته و در این دوره ایرانیان شروع به گلیم بافی کردند.
علاقه خشایار شاه به هنر و تمدن و همچنین رابطه خوب آن با مردم و فرمانروایان سایر کشورها باعث شد، بافت گلیم های نفیس و هدیه دادن آنها به کشورهای دیگر رواج پیدا کرده و در ایران به عنوان یک شغل مهم شناخته شود. تاریخچه گلیم در کتاب های تاریخی مختلفی که توسط مورخان اروپایی نگاشته شده است، در مورد هدیه دادن فرش و گلیم توسط ایرانیان به سرداران کشورهای دیگر زیاد سخن گفته شده و این نشان می دهد هدیه دادن گلیم و فرش به عنوان یک فرهنگ اصیل در بین ایرانیان شناخته می شده است.
ویدئو تاریخچه گلیم بافی
گلیم بافی در ایران
دار های گلیم بافی عشایر به صورت افقی است. که اگر گلیم به طور ناتمام روی آن باشد، امکان جا به جایی و حمل و نقل را دارد. در عشایر زنان و دختران بافت گلیم را انجام می دهند. موقع فراغت از کارهایی مانند پخت نان و غذا و رسیدگی به دام ها و دوشیدن شیر و تهيه مواد لبنی گلیم بافی می کنند. همچنین دختران کوچک از همان دوران با بافت گلیم آشنا می شوند.
بافندگان گلیم مانند تولید کنندگان صنایع دستی کشور مان احساسات، عواطف و حالات روحی خود را در تولید گلیم منعکس می نمایند که می توان هر گلیم را نشان دهنده حالات و عواطف بافنده آن دانست.
هر ایلی روش بسیار قدیمی در نقش پردازی دارد ولی میان ایلات و عشایر، طرح ها به همان اندازه شیوه ها مبادله می شود، به طوری که با تشخیص ریزه کاری های هر نقش با شیوه های متداول تر، می توان اغلب ، خاستگاه یک گلیم را شناخت.
در گذشته ای نه چندان دور، پشم مصرفی در تولید گلیم از گوسفندان ایل توسط قبیله تأمین می شد و بعد شستشو با مواد گیاهی، رنگرزی و مورد استفاده قرار می گرفت که استفاده از رنگ های گیاهی در رنگرزی پشم در کنار حالات ذهنی بافت طرح ها، مجموعه ای غنی و کاملاً اصیل از تیم های تولیدی عشایر فراهم می نمود.که آنچه از روزگاران پیش بجای مانده نشان دهنده این ادعا است.
از درآمد گلیم مایحتاج عشایر مانند قند، شکر، چای، پارچه و غیره برای افراد خانوارهای ایل تامین می گردد.
در بسیاری از مناطق روستایی کشور گلیم بافی به عنوان فعالیتی جنبی برای عده زیادی از خانوار های روستایی ایجاد درآمد کمکی نموده و زنان و دختران روستایی در اوقات فراغت از کار کشاورزی، دامداری و امور خانه به بافت و تولید گلیم می پردازند که بخشی از درآمد مورد نیاز خانواده های روستایی را تامین می نمایند.
در برخی از مناطق روستایی کشورمان دارهای افقی گلیم بافی به دار های عمودی که با شرایط زندگی روستاییان تطابق بیشتری داشته و نیاز به فضای کمتری نیز دارد، تبدیل گردیده ولی هنوز هم در روستا های زیادی استفاده از همان دارهای افقی رایج است.
با آن که بسیاری از گلیم بافان روستایی با روش های رنگرزی آشنایی دارند، به دلیل سهولت کار و تسهیل در امر تولید، مواد اولیه را به صورت آماده و رنگ شده خریداری و در بافت گلیم به کار می برند.
تاریخچه گلیم بافی طی سالیان
از ساده‌ترین تا پیچیده‌ترین طرح‌ها
یکی از جذابیت‌های گلیم دستبافت، تنوع فراوان در الگوها و نقوش است. از آنجایی که افراد مختلف و از قومیت‌های گوناگون به دستبافت گلیم می‌پرداختند، الگوها و نقوش آن نیز از تنوع بی‌نظیری برخوردار بوده است. از نقوش هندسی و ساده تا ترکیبات پیچیده از گل‌ها و حیوانات، هر قطعه گلیم دستبافت داستان متفاوتی را با خود به همراه دارد.
تاثیرات فرهنگ‌ها و جغرافیا بر گلیم دستبافت
تاریخچه گلیم دستبافت به‌طور عمیقی با فرهنگ‌ها و جغرافیا تعامل داشته است. در مناطق مختلف ایران، گلیم‌ها با توجه به نیازها و شرایط محیطی به شکل‌ها و نقوش متفاوتی بافته می‌شدند. این تنوع در گلیم‌ها، ثروت فرهنگی این مناطق را به تصویر می‌کشد و هر گلیم به نوعی نمایانگر تاریخچه و فرهنگ آن منطقه است.
بازنگری در مواد اولیه و فرآیند تولید،
در دنیای امروز، تاریخچه گلیم دستبافت تا حد زیادی در زمینه مواد اولیه و فرآیند تولید تغییر کرده است. با توجه به پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژی، امکان استفاده از الیاف مصنوعی و فرآیندهای تولید مکانیزه نیز به وجود آمده است. این تغییرات باعث تغییر در نگرش به گلیم دستبافت شده و به دست‌بافتگان فرصتی داده تا با مواد نوین گلیم آکریلیک تولید کنند.
تعامل با هنرهای دیگر: گلیم در هنرهای معاصر
تاریخچه گلیم دستبافت در دنیای معاصر به تعاملات جدیدی با هنرهای دیگر پیوسته است. هنرمندان معاصر، گلیم را به عنوان یک وسیله برای بیان اندیشه‌ها و احساسات خود به کار می‌برند. ادغام گلیم با نقاشی، نمایشگری و حتی موسیقی، جهان هنر را با تازگی و ابتکار جدیدی غنی کرده است.
راهنمای تشخیص اصالت گلیم دستبافت
-
بررسی جنس و نخ دستبافت
هنگام خرید صنایع دستی مثل گلیم یکی از مهم‌ترین عوامل در تشخیص اصالت گلیم، بررسی جنس و نخ استفاده شده در دستبافت آن است. نخهای طبیعی معمولاً دارای بافت و تراکم خاصی هستند که در نخهای مصنوعی به همان شکل وجود ندارد. گلیم ورنی یکی از قدیمی ترین گلیم ها هست که با نخ پشم اعلاء بافته می شوند.
-
شناخت الگوها و نقوش
هر گلیم دستبافت دارای الگوها و نقوش خاصی است که می‌تواند در تشخیص اصالت آن به شما کمک کند.
تاریخچه گلیم بافی با شناخت دستگاه هاي بافت گليم
به طور كلي دستگاه هاي بافت چهار نوع مي باشند:
-
گليم ساده باف
دستگاه گليم ساده باف از يك كجو و چوب كمكي تشكيل شده و گليم به طور يكنواخت روي آن بافته مي شود.پشت و روي اين نوع گليم يكسان بوده و هر دو روي آن قابل استفاده است.
-
گليم چرخي باف
دستگاه گليم چرخي باف داراي چهار كجو است. هر كجو به وسيلة كمان هايي جا به جا مي شود.در اين نوع بافت پود از لا به لاي تمام تارها رد مي شود . بافت به صورت يكساني پيش مي رود.در پشت گليم پودهاي اضافي روي هم قرار مي گيرند و به اين علت حاصل كار، گليمي محكم و ضخيم با پشت و روي متفاوت خواهد بود كه فقط يك روي آن قابل استفاده است
-
جاجيم باف
دستگاه بافت جاجيم داراي چهار كجو و چند كمان است. تفاوت اساسي بين جاجيم و ساير انواع گليم، رنگي بودن تارهاي آن است كه مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند.پشت و روي جاجيم همانند گليم ساده بافت يكسان است.
-
گليم سوزني ( سوماك )
دستگاه گليم سوزني داراي يك كجو است و به طور كلي از نظر ظاهر به دستگاه بافت گليم ساده شباهت دارد.در اين بافت پودهاي اضافي در پشت گليم به صورت آزاد باقي مي ماند.بافت اين نوع گليم در ميان عشاير بسيار معمول است . اغلب براي تزئین مورد استفاده قرار مي گيرد.
تاریخچه گلیم بافی با شناخت انواع بافت هاي گليمي ايران
تاریخچه گلیم بافی با شناخت انواع بافت هاي گليمي ايران- شيريكي پيچ ( شيركي پيچ ):
شيريكي پيچ نامي است كه بافندگان عشاير و روستايي كرمان به آن داده اند.ظاهري شبيه قالي دارد و همانند قالي با گره بافته مي شود و بر خلاف ديگر انواع گليم كه پود باعث تكميل و نماياندن نقوش آن مي شود، پود تنها باعث اتصال تارها به يكديگر و در پشت گوشت ( پرز ) گليم مخفي است و قابل رؤيت نيست.نقوش به وسيلة گره اي كه بر روي تار زده مي شود به وجود مي آيند.گره زدن در شيريكي پيچ دو نوع است. گره متن، كه با كمك آن نخ رنگي از روي دو تار مي گذرد و به پشت برگردانده مي شود و از زير رشتة اصلي رويي عبور و ايجاد گره مي كند.دومين گره، گرة آبدوزي است.در اين گره، پود رنگي دو بار روي دو تار قرار مي گيرد و خط پهن تري ايجاد مي كند.پس از اتمام عمليات گره زني در هر رديف پود گذاري انجام و بين پود و گره ها درگيري ايجاد مي شود.اين عمل به وسيلة شانه يا دفتين صورت مي گيرد. - وَرني:
ورني گليمي فرش نما است كه بدون نقشه و به شكل ذهني توسط زنان و دختران دشت مغان و عشاير حومة اهر، ارسباران و مشكين شهر ( در استان آذربايجان شرقي ) توليد مي شود.توليد ورني عموماً در نقاط قشلاقي انجام مي گيرد و نقوشي كه بر روي آن نقش مي بندد نشانگر محيط زيست و انعكاس آن در اذهان زنان و دختران عشاير است.بيشتر نقوش از اشكال حيوانات و وحوش منطقه تأثير گرفته و نقوش عمدة حيوانات عبارتند از گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، روباه، شغال، طاووس و پرندگان محل كه به صورت سادة هندسي بافته مي شوند. - گلیمچه:
نوع ديگري از گليم هاي ايراني است كه در بيجار و روستاهاي اطراف سنندج با استفاده از شيوة بافت و مواد اولية ديگر انواع گليم تهيه مي شود. تفاوت آن با گليم هاي معمولي كوچك بودن آن است و نقوش آن نيز متنوع تر از گليم است چنانچه گليم هاي كردستان اكثراً داراي اشكال ساده و نقوش آن بيشتر به صورت خطوط افقي است در حالي كه گليمچه هاي كردستان غالباً داراي نقوش متنوع هستند.
در روستاهايي از بخش هاي ساري نوعي گليمچه با تار پنبه اي و پود پشمي در ابعاد 70 × 110 سانتي متر بافته مي شود در سال هاي اخير متقاضيان زيادي دارد ( گليمچة متكازين ).
- زيلو:
در اغلب مناطق روستايي با نخ پنبه اي بافته مي شود و بيشتر به عنوان زيرانداز تابستاني مورد استفاده قرار مي گيرد.در بيشتر نقاط، زيلو با دستگاه هاي بافندگي بافته مي شود، ولي در مناطق روستايي شهرهاي تهران ، ساوه، كاشان و يزد به شيوة بافت گليم بافته مي شود.ظاهري زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقايسه با ديگر انواع گليم نيست. عمده ترين مادة اولية زيلو بافي را نخ پنبه اي تابيده شده تشكيل مي دهد و معمولاً 6 تا 8 نخ يك لا در كنار يكديگر قرار مي گيرند و تابيده مي شوند و به مصرف پود مي رسند.
- پِلاس يا پالاس:
ظاهري شبيه گليم درشت بافت دارد و در برخي مناطق از جمله يزد توليد مي شود.تار و پود آن از پنبه است و در اندازة 250×350 سانتي متر بافته مي شود.
- مَسنَد:
در روستاهاي بخش نمين شهرستان اردبيل نوعي گليم با ابعاد كوچك (100×150 سانتي متر ) بافته مي شود كه مسند نام دارد و سابقة بافت آن در اين محل به 50 سال مي رسد. مسند داراي طرح هاي محلي بوده و از ظرافت و زيبايي خاصي برخوردار است. - جُل:
در جل نقوش به صورت سوزن دوزي است كه پس از اتمام بافت زمينه اي ساده بر روي آن دوخته مي شود. اين نوع بافت ها از يك طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند.جل براي پوشاندن چهار پايان عرق كرده استفاده مي شود. - سجاده:
فقط براي نمازگزاري بافته مي شود و نقشي نزديك به نقش محرابي قالي دارد و به دليل كوچكي و سبكي حجم آن نمازگزار مي تواند آن را با خود حمل كند. - چيق:
در بيشتر ايلها براي ديوار چادر با قسمت كردن چادرها به كار برده مي شود. چيق ها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زيبايي را دارند.نقوش خاص چيق ها به دليل واحد درشت بافت كه در چيق يك ني است همان نقوش سنتي گليم هاست كه بنا به روش بافت تغيير كرده است. - كوچه:
نوعي زير انداز به معني نمد سفيد يا خاكستري رنگ است كه براي پوشاندن ديوار چادرها از آن استفاده مي شود. - اِنسي:
قاليچة خاصي كه اثاثيه را با آن مي بندند. - مَفرش:
مفرش نيز براي بستن اسباب خانه از قبيل رخت خواب و ساير ضروريات زندگي و مسافرت مورد استفاده است و اكنون فقط در ايل هايي كه هنوز به زندگي كوچ نشيني خود ادامه مي دهند وجود دارد. - جَوال:
كيسه هاي بزرگ و (توبره) يا توربا است. اين كيسه ها را چادر نشينان به ديوار مي آويزند.جوال به نوعي انبار آذوقه است. - خورجين:
بافته هايي است كه چادر نشينان همراه خود دارند.
قدیمی ترین گلیم جهان
به علت آسیب پذیری مواد اولیه مصرفی گلیم با گذشت زمان و شرایط جوی، نمونه های چندانی از گلیم های بافته شده در روزگاران قدیم بدست ما نرسیده است اما در “جزیره آناتولی” بقایای گلیمی بدست آمده است که متعلق به حدود هزار سال قبل از میلاد مسیح بوده که قدیمی ترین گلیم جهان شناخته شده است، همچنین قدمت گلیم ایرانی کشف شده را نیز مربوط به ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند.
مطالب مرتبط
آخرین دیدگاه‌ها