فرش و گلیم ایرانی

تعریف فرش و گلیم ایرانی

گلیم ایرانی

گليم نوعى فرشينه است با بافتى ساده که با پشم و پنبه و در مواردى با پشم و موى بز بافته مىشود. نخهاى تاروپود يک در ميان از زير و روى يکديگر مىگذرند. مانند بافت سادهٔ يک سبد. گليم بهعنوان يک صنعت دستى زنانه در مناطق عشايرى و روستايى ايران رواج دارد. وسيلهٔ بافت گليم مانند قالى براساس دارهاى افقى يا عمودى است. اين فرشينه بهدليل ارزان بودن مصرف عمومى دارد. گليم ايرانى برحسب مناطق گوناگونى که آن را مىبافند، داراى شيوههاى بافت و نقوش متنوع است.

فرش ایرانی

قالی یا فرش نوعی گستردنی بافته شده از الیاف پنبه، پشم و در بعضی موارد ابریشم است که معمولاً برای پوشش زمین به کار می‌رود. به دست بافتهٔ پُرزدار و گره‌دار قالی گفته می‌شود. از آنجا که قالی و فرش همیشه نقش‌های زیبا بر خود داشته‌اند، امروزه به جنبهٔ تزئینی آن نیز توجه می‌شود. از سال ۱۳۹۳ به بعد شهر کاشان به عنوان پایتخت فرش جهان معرفی و این اثر ماندگار در میراث ملموس یونسکو با شماره ۰۰۳۸۳ ثبت گردید. هم‌اکنون بیش از ۱۲۰۰ کارخانه تولید فرش ماشینی و ۷۰۰ کارگاه تولید فرش دستبافت در منطقه کاشان و آران و بیدگل مشغول به فعالیت می‌باشد. صادرات فرش در ایران یکی از فعالیت‌های اقتصادی پر سود محسوب می‌شود.

فرش و گلیم ایرانی بازمانده هنر اصیل باستان 

گلیم با خاستگاه ترکی، به پارچه بافته شده ضخیمی گفته می‌شود که فاقد نخ و الیاف بلند است و دارای کاربردهای فراوانی است و توسط یکی از چندین تکنیک تخت بافی تولید می‌شود. در واقع، تفاوت عمده فرش و گلیم سنتی همین الیاف گره خورده بلندی است که در فرش وجود دارد و گلیم سنتی فاقد آن است. طرح و نقش فرش با کمک این الیاف و توسط رنگ‌های مختلف شکل می‌گیرد، در حالی که  طرح‌های گلیم دستباف سنتی با در هم آمیختن تاروپودهای مختلف رنگی ساخته می‌شوند. گلیم سنتی سابقه‌ای طولانی دارد و طی هزاران سال امپراتوری‌های زیادی را به خود دیده است. گلیم سنتی میراث مشترک مناطق جغرافیایی مختلفی از جمله ترکیه (آناتولی و تراکیا)، آفریقای شمالی، بالکان، قفقاز، ایران، افغانستان، پاکستان، آسیای میانه و چین است. گلیم سنتی از زمان‌های بسیار دور برای اهداف مختلفی استفاده می‌شد. از کاربردهای گلیم سنتی می‌توان به پوشاندن کف مساجد، سجاده نماز، کیف و کفش، روکش زین، تزیینات دیواری و صنایع دستی اقوام عشایر اشاره کرد.

مواد اولیه فرش و گلیم ایرانی

مواد اوليهٔ گليم

يکى از ويژگىهاى گليم، وفور مواد خام آن است و به همين دليل در ميان اقوام مختلف توليد مىشود. مواد اوليهٔ گليم پشم گوسفند، پشم شتر، موى بز و اسب و پنبه مىباشد. از نزديک به ده هزار سال پيش که انسان به دامپرورى و اصلاح نژاد دام پرداخت، بهتدريج پشم گوسفند به الياف بلند و نرمى که قابل ريسيدن بود، تبديل شد. خصوصيات پشم با مو، پنبه و ابريشم بسيار متفاوت است. گرههايى بر سطح الياف پشم وجود دارد که هنگام ريسيدن به آن خاصيت درهم پيچيده شدن مىدهد و پارچههاى پشمى بهدليل درصد بالاى چربي،

عايقى ممتاز است و خاصيت فرمپذيرى عالى دارد. چيدن پشم يک تا دوبار در سال انجام مىشود و غالباً پس از پايان سرماى زمستان در ماههاى فروردين و ارديبهشت، و يا پس از کوچ گله به مراتع تابستانى انجام مىشود. در مناطق ساحلى و گرمتر مثل عربستان و جنوب ايران در ماه اسفند و در مناطق کوهستانى با آب و هواى سردتر مثل شمال شرقى ايران و افعانستان در خردادماه آغاز مىشود. محصول پشم هر گوسفند از يک تا سه کيلو است و براى شستن آن گله را يا از درون نهر يا رودى عبور مىدهند يا آن که پشم را چيده و سپس مىشويند.

مواد اولیه فرش

یکی از مهمترین معیارها برای تعیین کیفیت، ارزش‌گذاری و حتی شناخت محل بافت فرش، مواد اولیه به کار رفته در آن است. اصلی‌ترین مواد اولیه در تولید فرش دستباف پشم، کرک، ابریشم و نخ پنبه هستند. اهمیت نوع و کیفیت هر یک از این مواد اولیه به قدری‍ست که می‌تواند در ارزش و قیمت فرش نقشی تعیین‌کننده داشته باشند. در مقاله پیش رو تلاش خواهیم نمود تا شما را بیشتر با این مواد اولیه آشنا سازیم تا شاید بتوانید شناخت بیشتری از فرش‌های دستباف پیدا کنید.

پشم

یکی از مهمترین و پرکاربردترین مواد اولیه مورد نیاز برای قالیبافان پشم است. نژاد گوسفندان در کیفیت پشم مورد استفاده برای فرشبافی تاثیرگذار است. مرغوبیت پشم به دست آمده به عوامل متعددی بستگی دارد.

کرک

کرک در اصطلاح به پشم‌های نرمی گفته می‌شود که در هنگان شانه کردن بدن حیواناتی مانند گوسفند، بز و شتر در میان شانه باقی می‌ماند. کرک یکی از مواد تشکیل دهنده قالی‌های ظریف و نسبتاً گران‌قیمت است.

ابریشم

ابریشم به مراتب به نسبت الیاف پشمی استحکام بیشتری دارد. ابریشم به دو روش طبیعی و مصنوعی تهیه می‌شود. نوع طبیعی آن از پیله ابریشم تولید می‌شود. در این روش چندین رشته نازک ابریشم به دور یکدیگر تابانده می‌شوند و در نتیجه ابریشم اصلی مناسب برای بافت به دست می‌آید.

نخ پنبه

پنبه (یا کتان) نیز از دیگر مواد اولیه بافت فرش است. پنبه منشایی گیاهی دارد و از غوزه پنبه که محصول گیاهی بوته‌دار است به دست می‌آید. الیاف پنبه مصارف گوناگون دارد و در صنایع نساجی به مصارفی چون تهیه قالی، پارچه، گلیم، زیلو و سایر انواع فرش می‌رسد.

 

دارهای بافت  فرش و گلیم ایرانی

دارهای گلیم بافی

دارهاى گليمبافى بسيار ساده است. اما سادگى آنها ارتباط چندانى با نوع بافتى که بهوسيله آنها توليد مىشود ندارد. بافتهاى پيچيده نيز با دارهاى ساده انجام مىشود.
بافندگى بنا بر سنت ، به عهدهٔ زنان است. مردان اغلب در برپا کردن دارها و چلهکشى با زنان همراهى مىکنند. اخيراً مردان بسيار جوان نيز در بافتن گليم براى فروش مشارکت دارند. در گليمبافى بيشتر از دارهاى خوابيده استفاده مىشود. هر قبيله و منطقه از ابزارآلات مختلفى استفاده مىکند. ابزار بافندگى را بافنده يا در خانه خود مىسازد يا از بازارهاى محلى تهيه مىکند. شانهها براى کوبيدن پودها و ترتيب فاصلهٔ تارها بکار مىرود و تماماً از چوب و يا از دندانههاى بلند فلزى ساخته مىشود. کجو و هاف (چوبى براى جدا ساختن بيشتر تارها) را از چوب صاف و صيقلى مىسازند. قيچى و چاقو را يا آهنگرهاى محلى مىسازند، يا پيشهوران سيا

دارهای فرش بافی

دار فرش یکی از اجزای بافت انواع فرش و قالی است. فرقی نمی‌کند که قالی بافته شده در چه ابعادی باشد ، برای هر ابعاد و نوعی از قالی نیازمند دارهای قالی متناسب با آن هستیم. درصورتی‌که این عنصر مهم در صنعت فرش بافی وجود نداشته باشد بافت قالی امکان پذیر نخواهد بود. اساسی که همه دارهای قالی را تشکیل می‌دهد چارچوبی است متشکل از دو چوب بصورت افقی و دو چوب نیز بصورت عمودی که با استفاده از وسایلی به هم دیگر بسته می‌شوند و سایر وسایل قالی بافی نیز بر روی آن سوار می‌شوند.

انواع دار فرش و گلیم ایرانی

· دار قالی زمینی یا افقی : اولین دارهای قالی که مردمان قدیم برای بافت قالی از آنها استفاده می‌کردند این نوع از دارها بودند که بر روی زمین قرار داشتند.

· دارهای قالی ایستاده : پس از گذشت مدت زمانی دارهای قالی ایستاده اختراع شدند و جایگزین دارهای قالی زمینی شدند. که شاید از مهمترین ویژگی آنها اشغال فضای کمتری برای انجام عملیات قالیبافی بود.

· دار ایستاده متحرک : این نوع از دارها برای فرش‌هایی مورد استفاده قرار می‌گرفت که بزرگ بودند و نیازمند جابجایی چله بودند.

· دارهای قالی ایستاده ثابت : این نوع از دارهای قالی که اخیرا بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرند برای بافت تابلو فرش‌ها مناسب هستند.

دار قالی بافی عمودی: دار قالی بافی عمودی یکی دیگر از مهمترین انواع دارهای قالی بافی است که در حال حاضر بیشترین سهم را در صنعت فرش بافی به خود اختصاص داده است و در انواع مختلفی وجود دارد. پیشرفت بشر درزمینه قالی بافی سبب شد تا دارهای قالی عمودی اختراع شوند. دارهای عمودی به دیوار تکیه داده می‌شوند و برخلاف دار افقی جای کمتری را اشغال می‌کنند و بافتن در آن نیز آسان‌تر است. از انواع این نوع دار می‌توانیم به ثابت ، تبریزی و کرمانی اشاره داشته باشیم.

 

نقوش فرش و گلیم ایرانی

نقوش گلیم

نقش و نگارهای زیادی در گلیم ایرانی استفاده می‌شود که هرکدام در نوع خود تنوع زیادی دارد. اشکال هندسی، پر تکرارترین نقوش طرح شده در گلیم سنتی ایرانی است که برگرفته از اشکالی همچون لوزی، مربع، مستطیل، مثلث و … است، همچنین علاوه بر نقوش هندسی، تلفیقی از نمادهای حیوانی، انسانی و گیاهی نیز به چشم می‌خورد که هر یک نمادی از یک باور و تفکر است. یکی از طرح‌هایی که در نقوش گلیم‌های سنتی دیده می‌شود رب‌النوع مادر است که شکلی زنانه یا مادرانه با حالت باروری است و همچنین نقوش زن و مرد که هر دو نماد زادآوری هستند. از نقوش حیوانی به کار رفته در طرح‌های گلیم‌های سنتی  می‌توان به نقش مار و اژدها، خرچنگ، لاک‌پشت، اسب، قوچ، انواع پرندگان، بز و … اشاره کرد که هر یک در باور و فرهنگ عشایر و اقوام مختلف بیان‌گر اعتقاد به پدیده‌ای خاص است.

نقوش فرش ایرانی

نقوش فرش ایرانی قالی ایرانی را منحصر به فرد کرده است، چون دارای تنوع بسیاری است و با رنگ های زیبا، طرح هایی دلنشین ایجاد می کنند. یکی از نقوش فرش ایرانی اسلیمی است که انواع بسیار زیادی دارد و معمولا در بیشتر قالب ها این طرح تکرار می شود.معروفترین اسلیمی، اسلیمی دهن اژدر است که انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب و به شکل فکین اژدها نشان داده می شود.
روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف دیده می شود که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند.در طرح افشان گل، برگ و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش پراکنده شده اند. طرح واگیره ای که یک قطعه کوچک از یک طرح در سراسر فرش از جهت طول و عرض تکرار می شود.

انواع بافت فرش و گلیم ایرانی

بافت متعادل
در بافت پود رو تعداد پودها بيش از تارهاست و تارها ديده نمىشود و رنگ اين نوع گليم را پودها تعيين مىکند. اين شيوه بطور گسترده در گليمبافى مناطق مختلف جهان استفاده مىشود. اين نوع بافت در کنارههاى گليم ديده مىشود.

بافت پودرو

بافت تار رو يا جاجيمباف، عکس پود رو است. از شيوههاى ديگر بافت گليم، اُريبباف است. بافت چاکدار شيوۀ ديگرى است که بسيار متداو لاست و تا حدود ۲۰ سال پيش تنها شاخص گليمها بوده است. شيوههاى بافت بسيار متنوع و پيچيدهاى در بافت گليم وجود دارد مثل گليم باف با پود معلق، جاجيمباف با تار معلق، پيچباف، بافت چرخان، گليمباف جفت قلاب و …

بافت اريب

بافت چاک دار

از مهمترين عوامل در استحکام و کيفيت و زيبايى گليم، پرداخت نهايى است. شيوهٔ بستن انتهاى پودهاى منقطع، استحکام شيرازهها و نوع رنگى که در آنها بکار مىرود، بافت و تزئين کنارههاى عرضى گليم، نحوهٔ بستن ريشهها و وجود زيورآلات اضافى همگى به تکميل دستباف مىانجامد.

ساختار فرش و گلیم ایرانی

ساختار گلیم

گلیم با درهم آمیختن نخ‌های تاروپود بافته شده تولید می‌شود و یک سطح صاف و بدون الیاف ایجاد می‌کند. رشته‌های پود که دارای طرح و رنگ قابل مشاهده هستند، معمولاً از پشم تهیه می‌شوند، در حالی که رشته‌های تار که در سطح زیرین گلیم دستباف پنهان می‌شود می‌تواند از پشم یا پنبه باشد. رشته‌های تار را همچون ریشه‌های فرش فقط در انتها، جایی که به عنوان حاشیه ظاهر می‌شوند می‌توانیم ببینیم. رشته‌های تار را در ریشه‌های گلیم سنتی معمولاً به صورت دسته‌ای گره می‌زنند تا از شل شدن و یا باز نشدن بافت جلوگیری شود. در این حالت، رشته‌های بافت افقی محکم به سمت پایین کوبیده می‌شوند به طوری که رشته‌های تاب عمودی را پنهان کنند.

 

خرید صنایع دستی

ساختار فرش

تار و پود ( مهم ترین مسئله در ساختار فرش) : هنگامی که از ساختار فرش صحبت می شود، فرقی ندارد فرش مورد نظر دستبافت باشد یا ماشینی. اولین مسئله در این مورد تار و پود آن ها است. تار به نخ هایی گفته می شود که از بالا تا پایین دار قالیبافی بسته می شود. پود نیز همان نخ هایی هستند که از طرف چپ دار به طرف راست آن کشیده می شوند و به صورت یکی در میان از زیر و روی تارها عبور داده شده و با تار در هم تنیده می شوند.

گره قالی ( مکمل در ساختار فرش): گره ها دور تار و میان پودهای ساختاری پیچیده و سپس به وسیله چاقو یا قلاب بریده می شوند. در اصلی به صورت ساده می توان گفت تارها در ساختار فرش نقش طولی و پود نقش عرضی را دارد. گره ها نیز به عنوان بعد سوم فرش محسوب می شود و ارتفاع ساختار فرش دستبافت را مشخص کرده و از سطح فرش بیرون می زنند.

 

کاربرد فرش و گلیم ایرانی

از گلیم برای اهداف مختلفی از جمله پوشش و عایق بندی گرمای کف و صدا، جهت تزیین و ایجاد جلوه زیبایی در اتاق خواب و پذیرایی، به عنوان دیوار آویزهای تزیینی، به عنوان شال مبل در دکوراسیون‌های سنتی و همچنین در مصنوعات بافته شده از پوشش گلیم سنتی همچون کیف و کفش و انواع ظروف تزیینی استفاده می‌شود که همگی با ایجاد احساس خوشایند از تلفیق رنگ و نقش، هر نظاره‌گری را به اعماق هنر باستان پیوند می‌دهد. استفاده از گلیم سنتی در دکوراسیون­های سنتی می­تواند ایستگاه آخری باشد که یک طراحی را به سنتی ترین جلوه خود نزدیک می کند. امروزه در بسیاری از اماکن سنتی از جمله سفره خانه و مراکز توریستی حضور گلیم­های سنتی را بیش از پیش احساس می­کنیم.

فرش‌ دستبافت ابریشم با خودتابی منحصر به فرد دارای درخشندگی مجلل و بافت بسیار نرم هستند. این الیاف گرانبها و مجلل در صنعت فرش به عنوان یک اثر جادویی بزرگ در درخشش بخشیدن به طراحی‌ها بسیار کاربرد دارد. به همین سبب اغلب فرش‌های ابریشمی همانند یک اثر هنری نادر کمیاب و گرانبها هستند. نادر و کمیاب بودن این فرش‌ها توجه برخی از کلکسیون‌داران را نیز به خود جلب کرده است.

فرش‌های ابریشمی به راحتی جارو می‌شوند و تمیز کردن آن‌ها به دلیل کوتاه بدون نخ خاب در بافت فرش بسیار کار آسانی است. اما توصیه می‌شود شستشوی این فرش‌های حساس را به دست قالیشویی‌ها و افراد مجرب بسپارید.

از دیگر کاربرد‌‌های قالیچه‌های ابریشمی می‌توان گفت که این فرش‌های قیمتی به دلیل طرح و نقش‌های ظریف و رنگارنگ در دکوراسیون منازل و رستوران به عنوان تابلو فرش نیز استفاده می‌شوند.

همچنین فرش و گلیم ایرانی ابریشم خاصیت الکتریکی ندارد. یعنی با راه رفتن روی آن با جوراب پشمی عمل القای الکتریکی صورت نمی‌گیرد و همین امر موجب راحتی شما می‌شود.

از مهم‌ترین ویژگی‌های مثبت فرش‌های ابریشمی می‌توان به بادوام بودن آن‌ها اشاره کرد. فرش ابریشم پس از گذشت زمان و با شستشو رنگ و حالت اولیه خود را از دست نمی‌دهند.