صنایع دستی ایران

ایران به عنوان سرزمینی وسیع، هزاران هنر دستی و آثار هنری را ارائه می دهد که فرهنگ پربار ایرانی را تجلی می دهد. در آثار تاریخی ایران نشانه‌هایی از هنر دست معماران، نقاشان و مهندسان در مقبره‌ها، مساجد، کاخ‌ها و بناهای تاریخی و صنایع دستی ایران به چشم می‌خورند. هرکدام از این آثار با نشانه‌هایی برجسته از دوره‌های مختلف تاریخی، بخشی از هویت و فرهنگ مردم عصر و زمان خود را نشان می‌دهند.

صنایع دستی ایران به‌عنوان هنر بومی و سنتی مردمان سرزمین ما، نقشی مؤثر در تقویت اوضاع اقتصادی مناطق مختلف کشور دارد.

در حال حاضر صنایع دستی ایران یکی از سه قطب برتر صنایع دستی جهان به شمار می‌روند و سرمایه‌گذاری مناسب به‌همراه برنامه‌ریزی دقیق در تولید و معرفی هرچه بیشتر این آثار در سطح جهانی می‌تواند درآمدزایی بالایی در سطح ملی به‌همراه داشته باشد. همچنین یکی از لذت های سفر توریست ها به ایران خرید صنایع دستی شهرهای مختلف است .

معرفی همه صنایع دستی ایران در یک کارنامه کوتاه کار آسانی نیست، اما در اینجا با تعدادی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران که در دنیا از شهرت بالایی برخوردار هستند، مطالعه خواهید کرد.

 صنایع دستی ایران که امروز بیشتر با آن‌ها آشنا می‌شوید، عبارت‌اند از:

1. حصیربافی

2. ترمه

3. میناکاری

4. ظروف مسی

5. فرش دستباف

6. رودوزی‌های سنتی

7. صنایع‌ دستی سفالگری

8. صنایع‌ دستی آبگینه

9. مینیاتور

10. زیورآلات باستانی

11. گیوه بافی

12. صنایع‌ دستی چوبی

13. گیوه بافی

14. صنایع‌ دستی نگارگری

15. نمدمالی

16. صنایع‌ دستی چرم

17. شیشه گری

18. کاشی هفت رنگ

19. جوک کاری

20. معرق کاری

21. فیروزه کوبی

22. قلمکاری

23. منبت کاری

24. خاتم کاری

25. صنایع‌دستی چرم

26. صنایع‌دستی چاپ سنتی

27. صنایع‌دستی نمدی

28. صنایع‌دستی سنگی

صنایع‌دستی حصیری

به هنر بافت رشته‌های به‌دست آمده از الیاف گیاهان مختلف حصیربافی می‌گویند. این هنر یکی از مهم‌ترین منابع کسب درآمد برای ساکنین مناطق ساحلی در سراسر دنیا به‌شمار می‌رود. امروزه از هنر محبوب حصیربافی برای تهیه‌ی محصولات حصیری، زیرانداز، کلاه، فرش و… استفاده می‌شود و صنایع دستی حصیری جزو آن دسته از تولیداتی به‌شمار می‌روند که ردپای آن‌ها را به‌وضوح در زندگی خود مشاهده می‌کنیم.

حصیربافی که با نام بوریابافی نیز از آن یاد می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین هنرهای بشر است و پیشینه‌ی آن به دوران باستان برمی‌گردد. یافته‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که مردم بین‌النهرین، اولین تمدنی بوده‌اند که از حصیر در زندگی خود استفاده می‌کردند. حصیرهای بافته شده توسط بشر، ابتدا تنها به‌عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما با گذشت سال‌های متمادی و نیاز مبرم انسان‌های کوچ‌نشین برای تهیه‌ی لوازم زندگی سبک‌وزن، استفاده از حصیر برای تهیه‌ی دیگر لوازم ضروری زندگی نیز رواج پیدا کرد. در عصر حاضر، صنایع دستی حصیری جزو تولیدات بسیار پرطرفدار در زندگی شهری به‌شمار می‌روند و در تولید کیف، سبد، زیرانداز، کلاهک آباژور و … کاربرد دارند و تهیه‌ی آن‌ها به‌راحتی و از طریق فروشگاه اینترنتی صنایع دستی نیز ممکن است.

روش تولید حصیربافی

انسان‌های اولیه برای حصیربافی و تهیه‌ی صنایع دستی حصیری، از ابزارهای ابتدایی استفاده می‌کردند؛ اما این حوزه نیز درست مانند دیگر جنبه‌های زندگی، در طول تاریخ تحت تاثیر پیشرفت‌های حاصل در دنیای علم و تکنولوژی قرار گرفت. امروزه دو روش مختلف برای حصیربافی مورد استفاده هنرمندان حصیرباف قرار می‌گیرد که در ادامه به معرفی هر یک از آن‌ها می‌پردازیم:

حصیربافی با دست

بافت دستی، قدیمی‌ترین روش حصیربافی به‌شمار می‌رود و برای انجام آن، تنها به چند وسیله‌ی ساده نیاز است. در این روش با استفاده از ابزارهایی مانند داس، چاقو یا قیچی، کار برش حصیر را انجام می‌دهند و برای سوراخ‌کردن آن نیز از لوازمی چون درفش استفاده می‌کنند. دوخت حصیر نیز در روش حصیربافی با دست، با کمک ابزارهای بسیار ساده مانند سوزن انجام می‌شود.

ویدئو بافت فرش دستباف صنایع دستی ایران

مینا در لغت به معنای آسمان آبی میباشد اما در اصطلاح به معنای قطعه معمولاً فلزی یا سفالی است که به شکل ظرف درآمده، لعاب میخورد، روی آن نقاشی اسلیمی کشیده میشود و بعد پخته میشود. لعاب ترکیبی از مواد آلی و معدنی مانند اکسید مس، کبالت و آهن میباشد که به منظور استحکام، جلا و زیبایی بیشتر ظروف مینا بکار میرود.

هنر میناکاری، هنر نقاشی و تزیین فلزات طلا، مس و نقره با رنگ لعابدار مخصوص است که در حرارت زیاد پخته و تثبیت می گردد. همچنین میتوان گفت میناکاری، ترکیب هنرمندانه آتش و خاک و سرشار از ذوق استاد میناکار، با رنگ های پخته شده با منشأ معدنی میباشد. این هنر با پیشینه‌ای در حدود 5000 سال، برای زیبایی بخشیدن به ظروف و زیورآلات فلزی مورد استفاده بشر قرار گرفته است. خاستگاه هنر میناکاری، ایران باستان میباشد که با گذشت زمان، بدلیل محبوبیت و رواج این هنر، سایر کشور ها هم به فعالیت در این زمینه ترغیب شدند.

فرش دستباف

فرش دستباف از جمله هنرهای اصیل و ارزشمندی است که سابقه ای بس طولانی در ایران دارد. این هنر اصیل با فرهنگ کهنسال این مرز و بوم پیوندی ناگسستنی داشته و در گذر قرنها یکی از دستاوردهای مهم ایرانیان محسوب شده و در حال حاضر جزئی از زندگی و فرهنگ جامعه ایران اسلامی بشمار می‌آید.

بدون تردید فرش علاوه بر ابعاد اقتصادی آن مظهری از هنر ملی و میراث فرهنگی کشور ایران اسن و حفظ و حراست و بسط و گسترش آن یک وظیفه ملی برای تمامی جامعه ایرانی است. پیوند بین آثار تاریخی و طرح‌ها و نقشه‌های فرش اصیل ایرانی نمایانگر ابعد فرهنگی این صنعت و بیان کننده نو آوری،خلاقیت و اوج شکوفایی هنر روستائیان و طبقات محروم است که با کمترین امکانات در طی قرنها به آفرینش جلوه هایی شگفت انگیز آن پرداخته اند.

مینیاتور

شاید شما هم با واژه‌ی عجیب و وسیع «مینیاتور» برخورد کرده باشید. این کلمه‌، کلمه‌ای است که در طیف وسیعی از زندگی ما خودش را نشان می‌دهد، از نقاشی‌های مینیاتوری گرفته تا انواع وسایل انتیک و عتیقه‌ی مینیاتور، تا حتی لباس‌ها و صنایع دستی مینیاتوریزه شده. سوال اصلی اما این است که: این مینیاتور چیست؟ دقیقا به چه چیزی مینیاتور می‌گوییم و چرا؟

واژه‌ی مینیاتور به چه معناست؟

پیش از بررسی مفهوم مینیاتور خوب است کمی به بررسی این واژه و رد آن در زبان‌های مختلف بپردازیم، تا بتوانیم به مفهوم دقیق‌تری از آن دست پیدا کنیم.

کلمه‌ی مینیاتور از واژه‌ی لاتین minimum natrural مشتق شده است و به معنای طبیعت کوچک شده است. این کلمه در دوره‌ی قاجار و تاثیرپذیری زبان فارسی از فرانسوی، وارد زبان پارسی شده و از آن روز به مرور در میان اهالی هنر و مردم عادی متداول شده است.

مینیاتوری چیست

منظور از مینیاتوری یا نگارگری، نقاشی اصیل ایرانی است که سال ها پیش ایرانیان از کشورهای شرقی، هنر نگارگری را یاد گرفته و آن ها نیز از ایرانیان هنر نگارگری را اقتباس کرده‌اند. در یک دوره خاصی از تاریخ ، کشیدن هر نقاشی که عناصر غیر واقعی در آن وجود داشت، توهین به آفرینش و خلقت به شمار می آمد. بنابراین، ایرانیان با کمک قوه تخیل خود و الهام گرفتن از طبیعت، به خلق نقاشی هایی روی آوردند که به نگارگری موسوم شد.

به علت دخیل بودن قوه ی خیال در این آثار هنری، مبالغه و اغراق در آن به کرات مشاهده می شود. از بارزترین ویژگی‌های نقاشی مینیاتور می توان به عدم استفاده از رنگ های ترکیبی و پرسپکتیو اشاره کرد. اما استاد محمود فرشچیان در آثار خود هم از رنگ های ترکیبی و هم از پرسپکتیو و آناتومی استفاده کرده است.

گیوه بافی

زیورآلات باستانی

نشانه‌ّهای زیادی از ساخت و استفاده زیورآلات در حکومت‌ها و دوره‌های مختلف در بین آثار تاریخی مشاهده می‌شود. زیورآلات سنتی ایران نقش و نگارهای زیبا و خاصی را در برداشته است و امروزه بسیاری از آن‌ها به عنوان شیء عتیقه در موزه‌های سراسر جهان نگهداری می‌شود. برای ساخت این زیورآلات از موادی مثل طلا، مس، نقره و سنگ‌های براق استفاده شده است. کشور ایران از دیرباز صاحب معادن سنگی و فلزی مختلف بوده است و به همین علت در آثار فرهنگی به جا مانده از گذشته، تعداد زیادی از وسایل تزئینی و زیور‌آلات وجود دارد که با استفاده از سنگ‌ها و فلزات گران‌بها ساخته شده‌اند.

از طرفی ایران به دلیل برخورداری از تاریخ کهن و تمدن تحسین‌برانگیز، همیشه در نوآوری و امور اجتماعی پیشرو بوده است. به همین دلیل توجه به زیبایی و اجسام جذاب جزو خصوصیات تمدن ایرانی است که باعث شده امروزه تمدن ایران باستان به عنوان یکی از خواستگاه‌های ساخت زیورآلات و جواهر شناخته شود.

تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران 

از دو هزار سال پیش از میلاد مسیح، ایرانیان با بهره‌گیری از مهره‌های رنگی و فلزاتی همچون مس دستبندها، گردنبندها، پابندها و قطعات مختلف دیگری می‌ساختند که برای مردان و زنان قابل استفاده بود. در گذشته زیورآلات توسط مردان نیز استفاده می‌شد اما امروز بانوان مخاطبان اصلی این صنعت هستند.

دوره هخامنشیان

در دوره هخامنشیان زیورآلات با توجه به سنت‌ها و آیین‌های باستانی و مذهبی ساخته می‌شد. بسیاری از این قطعات در قالب بازوبند، دستبند، پلاک، انگشتر، شمسه و … کشف شده است یا آثار آن در نگاره‌ها و حکاکی‌های بجا مانده از آن دوران قابل مشاهده است. در این دوره توجه ویژه‌ای به سنگ‌های گران‌بها شد. همچنین در زمان هخامنشیان کوروش کبیر برای اولین بار سکه طلا را ضرب کرد که با نام داریک در تاریخ ثبت شد. تا قبل از این دوره از سکه‌های مسی و نقره برای تبادل ارزش استفاده می‌شد.

دوره اشکانیان

در این دوره طراحی‌های باشکوه‌تر و زیباتر شد. ساخت زیورآلات در دوره اشکانیان توسعه یافت و اجسام کوچک اهمیت زیادی پیدا کردند. همچنین از زیور‌آلات برای تزئین فضا نیز استفاده شد و علاقه پارتیان به درخشان سازی، باعث ساخت قطعاتی شد که همچنان از درخشندگی بالایی برخوردارند.

دوره ساسانیان

این دوره را می‌توان به عنوان سرآمد تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران قبل از اسلام دانست. در زمان ساسانیان مواد مختلفی به عرصه ساخت زیورآلات اضافه شدند و طلا به عنوان اصلی‌ترین بخش جواهرات و زیورآلات جلوه زیبایی به قطعات ساخته شده در این دوره داد. علاقه شدید پادشاهان به استفاده از زیورآلات طلا و تلفیق طلا با سنگ‌های قیمتی از دیگر دلایل رشد صنعت زیورآلات ایران باستان در دوره ساسانیان بوده است.

پس از فتح ایران به دست مسلمانان، هنرهای مختلف نیز تحت تاثیر اسلام قرار گرفت. در حقیقت علاوه بر تلفیق هنر ایران و اسلامی، آداب و رسوم مسلمانان و اعراب نیز نقش مهمی در تعیین مسیر هنرمندان این دوره داشت. بسیاری از زیورآلات و جواهرات برای مدح و ستایش افراد  و مفاهیم برجسته دینی ساخته می‌شد و به جای آن که شاهد اشیای قیمتی در کاخ‌ها و خانه‌های سلطنتی باشیم، شاهد استفاده از فلزات گران‌بها و سنگ‌های قیمتی برای میناکاری، برجسته‌کاری و نقاشی دیواره‌ها و سطوح مساجد و مکان‌های زیارتی بودیم.

تا قبل از ورود اسلام به ایران تکنیک‌های کلاسیک روم شرقی به کمک هنرمندان آمده بود تا در روند ساخت زیورآلات استفاده شود و بعد از گسترش اسلام در ایران، شاهد ترکیبی از سنت ایرانی، تکنیک غربی و مفاهیم اسلامی در ساخت آثار هنری و به تبع آن زیورآلات بودیم.

دوره تیموریان

شاهان این دوره علاقه زیادی به زیورآلات داشتند و در بنا‌های به جا مانده از آن دوره می‌توان آثار این موضوع را به وضوح دید. در این دوره زنان از زیورآلات برای موی خود بهره می‌گرفتند. تیموریان باعث شدند زیورآلات در بین مردم عادی نیز رواج پیدا کند و به عنوان یک وسیله تزئینی برای عموم جامعه پنداشته شود.

دوره صفوی

مینیاتورهای باقی مانده از دوره صفوی نشان می‌دهد که این حکومت اهمیت زیادی برای زیورآلات و جواهرات قائل بود. دوره صفوی یکی از دوره‌های باشکوه تاریخ ایران از نظر معماری و فرهنگی است و زیورآلات نیز در این دوره دچار تغییر و تحولات زیادی شدند. این دوره جزو آخرین دوره‌هایی بود که همچنان آثار مفاهیم اسلامی و سنتی بر تکنیک‌های مدرن و غربی برتری داشت و زیورآلات نیز با توجه به آداب و رسوم آیینی ساخته می‌شد. شاید بتوان این دوره را پایانی برای تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران به شکل سنتی دانست. پس از دوره صفویه هنر غربی توانست نقش زیادی در طراحی اجسام مختلف از جمله زیورآلات بازی کند.

دوره قاجاریه

متاسفانه در این دوره فرهنگ و هنر ایرانی دستخوش تغییرات زیادی شد و سبک غربی مورد حمایت شاهان قجری قرار گرفت. در دوره قاجاریه همانند بسیاری از سرمایه‌های دیگر کشور، زیورآلات سنتی و کهن مورد بی‌توجهی قرار گرفتند. به عقیده بسیاری واژه «مُد» در این دوره وارد فرهنگ زبان جامعه ایرانی شد و پس از شاهان و درباریان، به مرور مردم نیز تحت تاثیر ظواهر زیبای ساخته‌های غربی قرار گرفتند.

قلاب دوزی

قلاب دوزی یکی از صنایع دستی رودوزی به حساب می آید. در ایران این آثار ۵۵۰ سال پیش از میلاد دیده شده است.

این هنر زیبا در دوران سلجوقیان به شکوفایی رسید و از هنرمندان رشت، اصفهان و مشهد هنرهای دستی زیبایی مرتبط با آن دوران به یادگار مانده است.

قلاب دوزی یا رشتی دوزی یکی از هنرهای دستی پرطرفدار در ایران است و خانم های زیادی به این هنر زیبای دستی علاقمندند.

قلاب ‌دوزی به معنای دوختن نقش روی پارچه، با استفاده از قلاب و رشته‌های ابریشم است و به عنوان یکی از سوزن ‌دوزی ‌های زیبا و از هنرهای ‌دستی ایرانی است.

این هنر دستی زیبا برای تزئین رومیزی، سجاده، لبه یقه، رویه‌ی کوسن، کلاهک آباژور و غیره کاربرد دارد.

سرمه دوزی

از تاریخچه هنر سرمه دوزی در دوران کهن نوشته ای قابل استناددر دست نیست ولی آنچه مسلم است توجه ایرانیان به آرایش یقه لباسها و تزیین لباس های لشکری و درباری و درفشها،آنان را وادار به تولید این نوع نخ های تزئینی (سرمه sermeh) نموده است.سرمه نوعی نخ فلزی است که در قدیم از طلا و نقره و یا درصدی از طلا و نقره و امروزه از فلزهای براق معمولی تابیده و برای دوختهایی چون سرمه دوزی،شرفه دوزی،شمسه دوزی، زغره دوزی و همراه دوخت هایی چون ده یک دوزی،سنگ دوزی ،پولک دوزی و منجوق و مرصع دوزی، نقده و گلابتون دوزی و …اجرا می گردد.

رواج سرمه دوزی را به دوره اشکانیان نسبت می دهند،کارهای دوخته شده در این دوره به سایر نقاط دنیا صادر می شده است.

در دوره های پس از اسلام از سرمه برای دوختن پرده خانه خدا و آیات قرآنی (کتیبه دوزی) استفاده می شده است.

آثار بجا مانده نشان می دهد شکوفایی هنر سرمه دوزی مربوط به دوره ی صفویه بوده است.در دوره های بعد سرمه دوزی دچار تحولات بسیار شد تا به عصر حاضر رسیده است.از پارچه های مورد استفاده می توان به: ترمه، مخمل،ماهوت،ابریشم،تافته،اطلس،ساتن و حریر اشاره نمود.

از این دوخت برای تزئین: پرده های نفیس،رومیزی،روتختی،کوسن،بقچه، سوزنی ،سجاده،جانماز و جلد قرآن،همچنین روکش صندوقچه های قدیمی ،سوزان دان،کلاه و تابلوهای تزئینی و….استفاده می شود.

نقوش سرمه دوزی در قدیم بیشتر: طرح های گل و گلدانی،گل و مرغ حاشیه ای،محرابی،بته جقه( سروی،سروچه بادامی، قهرو آشتی،دوسر و سه سر،مادر و فرزندی،شاخ گوزنی و…)اسلیمی ، ختایی،پرندگان، شکارگاهی ،ترنجی و خطوط بخصوص :معمایی ،مثنی و دیوانی بوده است.

صنایع‌دستی نساجی و بافندگی

گلدوزی سنتی

گلدوزی یعنی یک طرح و نقاشی زیبا را با سوزن و نخ مخصوص بر روی پارچه بدوزند. از گذشته تا امروز طراح‌هایی هستند که نقاشی و ایده‌های زیبا را بر روی پارچه ترسیم می‌کنند و سپس افراد هنرمند این طرح را با رنگ‌های مختلف رنگ پر می‌کنند و در آخر به یک تابلوی نقاشی یا طرحی بر مانتو، روسری و… تبدیل می‌شود. در ابتدا طرح‌هایی که برای گلدوزی انتخاب می‌شد، شامل انواع گل یا حیوان بود ولی با پیشرفت و گسترش این هنر به طرح‌های مختلف تبدیل شد. امروزه شاهد گلدوزی نقاشی و طرح‌های مدرن نیز بر روی پارچه هستیم.

هنر نقش آفرینی بر سطوح رویین پارچه به کمک سوزن، نخ و قلاب را سوزن دوزی، نخ دوزی، رو دوزی و یا دوخت های تزیینی می گویند که از وسیع ترین رشته های صنایع دستی است.

رو دوزی های ایرانی بالغ بر 115 رشته جداگانه همراه 120 نوع دوخت هستند که بسته به عادت ها و سنن اقوام متعدد ایرانی از زمان های مختلف بوجود آمده و ادامه یافته اند. در این میان متاسفانه برخی از این دوخت ها کاملا منسوخ و برخی نیز نیمه جان راه می پیمایند.

سوزن دوزی یا نخ دوزی یا گلدوزی یکی از روش های دیرینه آرایش جامه است. در غرب ایران قطعاتی از منسوجات سوزن دوزی شده با نقش های پیچیده که تاریخ ساخت آن به شش هزار سال پیش از  میلاد مسیح می رسد پیدا شده است.

دست دوخته ها به جز جنبه تزیینی و شناسنامه ای در بعضی اوقات به خاطر عقاید مذهبی بر روی کلاه یا پوشاک جلوه گری می کرده است، در قبل از اسلام به جز جنبه تزیینی جنبه طلسم گونه آن نیز مطرح بوده است.

در بررسی  بقایای کاخ تخت جمشید و کاشی های کشف شده در شوش، لباس های اعیان و درباریان و محافظین آنها به طور برجسته و فاخر تزیین شده و به چشم می خورد.

به گفته هرو دوت همسر خشایار شاه پارچه های جامه شاه و خویش را خود بافته و می دوخت. از آن دوره تاکنون در دوره های مختلف تاریخی از جمله صفویه و قاجاریه این هنر رواج بسیار داشت اما به مرور زمان و با وابستگی به مدهای خارجی استفاده از این هنرها بسیار کاهش یافت.

کشفیات بدست آمده از تحقیقات باستان شناسان در نقاط مختلف جهان و دوره های تاریخی نشان می دهد که حتی ریشه های عنصر های اصلی گلدوزی امروزی نیز به ایران باز می گردد که از راه کشورهای ساحل دریا مدیترانه به ایتالیا و اسپانیا رفته و بعدها در سرزمین های دیگر مورد توجه قرار گرفته است.

این هنر در حوالی قرن 4 میلادی از بیزانس به اروپا رفت و شکل خاص اروپایی را پیدا کرد. در آغاز قرن 13 میلادی جنگجویان صلیبی با دست آورد های خود از غرب به شرق رفتند و نمونه های بارزی از گلدوزی های شرقی را با خود آوردند. در این زمان نوع دیگری از گلدوزی به نان “اپلکه” یا تکه دوزی که ظاهرا محل ابداع آن نیز ایران بوده است پدید آمد که نشان های خانوادگی را گلدوزی کرده و روی لباس نصب می کردند.

از معروف ترین روش های گلدوزی سبک اسپانیایی بود که به مدت یک قرن سراسر اروپا را فرا گرفت. این روش عبارت بود از زمینه سیاه ابریشم که بر روی آن از نخ های طلایی استفاده می شد.

صنایع‌دستی چوبی

استفاده از چوب برای ساخت صنایع دستی و وسایل کاربردی و تزئینی از دیرباز رایج بوده است. صنایع دستی چوبی از قدیم تا امروز طرفداران بسیاری داشته و دارد. امروزه با وجود جنس‌ها و تزئینی‌های متنوع و مجسمه‌های گوناگون اما چوب همچنان زیبایی منحصر به فردی دارد و صنایع دستی آن نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در این مقاله می‌خواهیم به معرفی انواع صنایع دستی چوبی، صنایع دستی فینگر جوینت ، روش های ساخت آن‌ها، ابزار و وسایل مورد نیاز برای ساخت آن‌ها بپردازیم.

انواع صنایع دستی چوبی

چوب را به روش‌های مختلفی مانند: تراش، برش، برش و بست یا ترکیبی ساخته و تزئین می‌کنند. با توجه به نوع استفاده از این روش‌ها و نوع ساخت چوب، هنر درودگری سنتی نیز به انواع مختلفی تقسیم می‌شود.

انواع این صنایع دستی چوبی عبارتند از:

• منبت کاری
• خراطی
• مشبک کاری
• معرق کاری
• گره چینی
• نازک کاری
• خاتم کاری
• معرق منبت
• معرق خاتم
• احجام چوبی

در ساخت صنایع دستی چوبی با توجه به نوع کاربرد، آن را مسطح یا حجمی می‌سازند. برای تزئین این صنایع دستی از طرح‌ها و نقش‌های متفاوتی بهره می‌گیرند. استفاده از رنگ، رگه‌ها و بافت طبیعی چوب خود به عنوان یکی از ویژگی‌های زیبایی و تزئینی چوب مورد توجه هنرمند قرار دارد. همچنین برای تزئین این صنایع دستی از گل میخ‌ها و یراق آلات فلزی نیز به عنوان آرایه و تزئینات استفاده می‌کنند.

صنایع‌دستی سنگی

«سنگ» به دلیل ویژگی های خاصی که دارد از جمله اجسامی است که از دیرباز برای بشر دارای اهمیت خاصی بوده است ؛ چرا که نمی سوزد ، نمی پوسد ، زنگ نمی زند و به آسانی خرد نمی شود. از این رو بشر آن را به گونه های مختلف به کار می گیرد ؛ چه در ساخت ابزار کشاورزی و شکار ، چه در ساخت خانه ، چه در مجسمه سازی و تزئینات منزل و … .

آثار تاریخی بسیاری از جنس سنگ به جای مانده است مانند نقس برجسته های نقش رستم فیروز آباد فارس ، تخت جمشید ، ستون های مستحکم مسجد وکیل شیراز ، مجسمه های شیر سنگی در آرامگاه های مختلف ، سنگ نبشته های مقابر و … .

صنایع دستی سنگی به آن گروه از صنایع دستی اطلاق می شود که مواد اصلی آن را انواع سنگ هایی نظیر فیروزه ، مرمر، یشم ، سنگ سیاه ، سنگ سفید (آلاباستر) و غیره تشکیل می دهد. این سنگ ها به کمک ابزار و وسایل مختلف تراشیده و حکاکی می شود و محصولاتی نظیر انواع ظروف ، پایه چراغ ، قاب عکس ، انواع نگین و … تولید می گردد.

متاسفانه با وجود این که به نظر برخی از محققان و باستان شناسان ، ایران ، سرزمین سنگ و سرشار از سنگ هایی چون مرمر ، سنگ گندمی ، سنگ سیاه (که در تخت جمشید بکار رفته) ، یشم یزدی ، سنگ سماق ، سنگ آهکی و سنگ میکا می باشد ، سنگ در هنر ایران جایگاهی نسبتا فرعی داشته و دارد.

صنایع‌دستی نمدی

نمدهای ایران، در هر منطقه از این سرزمین، رازی سر به مهر دارند كه با شكل های تجریدی(Abstraction) و نمادین(Symbolic) و رنگ های برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشكیل می دهند.

نمد در آسیا به ویژه در ایران از زمان های قدیم به عنوان لباس، كلاه و خیمه و زیرانداز به كار می رفته و در شرایطی سخت تولید می شده است. تهیه و ساخت نمد در ایران همچنان به صورت سنتی صورت می گیرد و هنرمند ایرانی با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه ای می بخشد.

نمدمالی صنعتی است كه با تمام اعضای بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشین دست و پا و خواندن شعرهای لطیف و موزون خستگی مفرط ناشی از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بیرون می كند و به انتظار فرش كردن دستمایه تلاش خود می نشیند. دستمایه ای كه نقش های رنگارنگ طبیعی جلوه ای از طبیعت زیبا را با نقوش ساده و صمیمی به بینندگان نشان می دهد تا منظر زیبای صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختیار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.

صنایع‌دستی چاپ سنتی

چاپ

چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمت هایی از پارچه. فرق آن با رنگرزی این است كه در رنگرزی تمام قسمت های پارچه همرنگ می‌ شود. ولی در چاپ می‌ توان با استفاده از یك یا تعدادی رنگ روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری و مزمان با هجوم مغول ها به ایران  راه یافتند. در گذشته اصفهان، شیراز، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و… جزو مراكز مهم قلمكــار به شمار می‌ رفتند. از نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.

چاپ پارچه و چاپ سنتی

تولید طرح های رنگی و نقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در قرن چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در كارنامه های چینی نوشته شده است كه پارچه های چاپی از سال 140 پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در زبان فارسی واژه چیت به معنی پارچه های چاپی است. و این واژه در اصل هندی است. استرابو Strabo مورخ رومی‌ در اولین سال های پس از میلاد مسیح نوشته است. كه در زمان وی پارچه های چاپی از هند به اسكندریه می رفت. كشفیاتی كه در آثار باستانی مصر شده نشان می‌ دهد كه: چیت تا قرن چهاردهم به بازارهای آن جا وارد می شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروش های نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی‌ و كتانی و ابریشمی‌ ابداع گردید.

صنایع‌دستی چرم

صنایع دستی(Handicrafts#) هر کشور یکی از شناسه های مهم در معرفی هویت، فرهنگ، تارخ و تمدن آن می باشد. با توجه به جایگاه ایران در #صنایع دستی جهان، می توان از این جایگاه در جهت معرفی هر چه بیشتر فرهنگ و تمدن ایرانی در جهان استفاده نمود. ایران از تنوع و تعدد فراوان در صنایع دستی برخوردار است. #چرم دوزی(Embroidered leather) یا سراجی یکی از انواع صنایع دستی ایران است که از دیرباز در مناطق مختلف کشور رونق داشته و تامین کننده نیازهای مختلف مردم بوده است. امروزه در چرم سازی صنعتگر پس از دباغی پوست به ساخت انواع #کیف های چرم مردانه و زنانه ، کمربند ، کفش های چرم، و … می پردازد. در این هنر #چرم(Leather) ماده اصلی برای تولید محصولات است که از مهترین برندهای محصولات چرم ایرانی می توان به چرم مشهد اشاره کرد.

خاتم کاری

تعریف خاتم کاری در دایره المعارف فارسی «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک ، با مثلث های کوچک. طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است .این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند . مثلث ها را از انواع چوب ، فلز و استخوان می سازند. هرچه مثلث ها ریزتر وظریفتر باشند، خاتم مرغوب تر است .در یک طرح خاتم ، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن ، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.»

این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین ، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد. در ایران پیش از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب و میخکوب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است. در حال حاضر منبری خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد.

منبت کاری

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب .کلمه ی منبت به معنی کنده کاری روی چوب می باشد و منبت کار کسی است که روی چوب عمل کنده کاری را انجام می دهد.
منبت کاری در ایران پیشینه ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته می باشد. باستان شناسان و مورخان تاریخ ، استفاده از چوب برای ساخت خانه ها را در ایران مربوط  به 4200 سال پیش از میلاد مسیح دانسته اند که مقارن با عصر حجر و دورانی که بومی ها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایرن زندگی می کردند، می دانند.

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب. این هنر دستی نماد احساس، ادراک، اندیشه و ابتکار هنرمندان که با ذوق و سلیقه سرشار، اثر هنری را ابداع می کنند. منبت کاری شاخه ای از صنایع دستی است که در آن نقش ها به صورت برجسته روی سطح کار ایجاد میشوند.  منبت کاری هنری است که ریشه در تاریخ ایران دارد. منبت کاری بیشتر به صورت کنده کاری روی چوب اجرا می شود.سقف چوبی عمارت هشت بهشت یکی از نمونه های منبت کاری اصفهان است که مورد توجه بسياري از بازدیدکنندگان خارجی قرار گرفته است.

قلمکاری

تاریخچه چاپ قلمکاری در ایران در پرده ابهام قرار دارد . روش های متداول چاپ های سنتی که به طور عمده چاپ قلمکار ، باتیک و چاپ دستی را هم شامل می شود ، از گدشته های دور در برخی از نقاط جهان دنبال شده است . تنی چند از صاحب نران ، سابقه منقش کردن پارچه به شیوه باتیک را حدود دو هزار سال قبل می دانند که از کشور اندونزی آغاز شده است و امروزه نیز هنرمندان کثیری در جزایر بی شماری در اندونزی به کار چاپ باتیک می پردازند .کشف بقایای نیم تنه ای پارچه ای در مصر متعلق به حدود ۴۰۰ ق . م که دارای نقوشی ستاره ای شکل و به رنگ آبی است و نیز کشف قالب های قلمکار در هند که آن هم به حدود سده چهارم قبل از میلاد بر می گردد ، همه اطلاعات و دانسته های ما تا به امروز در مورد پیشینه چاپ های سنتی و از جمله قلمکار در دیگر ممالک جهان است .

فیروزه کوبی

هنر فیروزه کوبی، یکی از هنر‌های اصیل ایرانی است که در سال‌های اخیر علاقه‌مندان بسیار زیادی در بازار داخلی و خارجی به خودش اختصاص داده است. این هنر اصیل و زیبای ایرانی برای اولین بار حدود هفتاد سال پیش خلق شده است و از آن روز تا کنون فیروزه کوبی در ایران به عنوان یک هنر ارزشمند شناخته می‌شود.

معرق کاری

معرق در معنای کلام اصولا هر چیز رگه دار را گویند ولی مفهوم آن در این نوع بخصوص هنر ، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شکل می گیرد.در تعریف دیگری از معرق چوب آمده است :معرق کاری نوعی اثر هنری است که تکه های ریز چوب، فلز، پارچه،کاشی و… به زیبایی و در شکل های متفاوت در کنار یکدیگر قرار می گیرند.

معرق کاری ایجاد طرح و نقش با استفاده از خرده های ریز بر روی صنایع دستی است. معرق کاری از هنرهای زیبایی است که در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. آثار به جای مانده از قرن ششم هجری به خوبی ظرافت های معرق کاری سلجوقی را نشان می دهد.

در قرن هشتم هجری می توان خارق العاده ترین معرق ها را توسط هنرمندان ایرانی دید. ایرانیان توانستند این هنر کهن را با زیباترین اشکال هندسی و با به کارگیری علم ریاضی ایجاد کنند.
تا قبل از این دوران معرق کاشی بیشتر رایج بود ولی هنرمندان ایرانی معرق را بر روی سطوح کوچکتر و ظریف تر نیز مورد استفاده قرار دادند. هنر مشرق زمین مدیون معرق کاران ایرانی است.

جوک کاری

جوک کاری از هنرهای وابسته به چوب است که از ایجاد نقوش هندسی با استفاده از دو تا سه رنگ چوب و کنار هم قرارگرفتن این نقوش با قطعات کوچک با مقطع‌های مختلف مثلث، مستطیل و لوزی به وجود می‌آید.

این هنر در روش کار به خاتم شباهت دارد با این تفاوت که جوک مثل خاتم تنها در روکاری به کار گرفته نمی‌شود بلکه گاهی به صورت جازنی و گاهی هم به عنوان یک عضو اصلی از یک شیء خاص مثلاً به عنوان کلاف اصلی چهارچوب استفاده می‌شود و در این هنر مواد مورد استفاده تنها چوب است.

تنوع طر‌ح‌های جوک بسیار زیاد است به گونه‌ای که هر طرحی را که بتوان با نقوش هندسی ایجاد کرد، می‌توان در این هنر به کار گرفت. از جوک در تزئین در، مبلمان، دور جعبه‌ها و قاب‌های منبت، خاتم کاری و معرق کاری استفاده می‌شود.

کاشی هفت رنگ

کاشی هفت رنگ از اواخر دوره تیموریه و آغاز دوره صفویه در بناهای متفاوت متداول شد که به آن کاشی خشتی هم می گفتند. در اواخر دوره تیموری و صفوی به تدریج تزئینات کاشی هفت رنگ جایگزین کاشی معرق گردید. تحول و رواج کاشی هفت رنگ را تا حدودی می توان ناشی از دلایل اقتصادی و سیاسی دانست.

با توجه به اهمیت معماری سنتی  و کاشی کاری سنتی مخصوصا در معماری سنتی مساجد و احداث روز افزون بناهای مذهبی و غیر مذهبی در دوره صفویه معماران بر آن شدند که در تزئین بناهای گوناگون از شیوۀ تزئینی کاشی هفت رنگ بهره گیرند.

شیشه گری

محصولاتی را که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده در کوره نظیر: سلیس، خرده شیشه و یا ترکیبی از این دو با استفاده از روش دمیدن توسط لوله مخصوص و کاربرد ابزار دستی شامل انبر، قیچی و غیره حاصل می شود شیشه دست ساز می نامند که شامل مراحل تکمیلی و تزئینی دیگری نظیر نقاشی و تراش هم می شود.

معروف‌ترین صنایع‌دستی ایران

معروف ترین صنایع دستی ایران چیست؟ به عنوان یک ایرانی حتماً می‌دانید که تنوع صنایع دستی در کشور ما، بسیار زیاد است. به هر استانی که سفر کنید قطعاً صنایع دستی را بین سوغات مخصوص هر شهر مشاهده می‌کنید. برای همین شاید برایتان سؤال پیش آمده باشد که معروف ترین صنایع دستی ایران چیست؟ تقریباً در همه جای دنیا، ایران را به عنوان مهم‌ترین صادر کننده فرش دستباف می‌شناسند و این صنایع دستی از مهم‌ترین آثار هنری ایران است که آوازه جهانی دارد. در ادامه مطلب به شکل مفصل‌تری به مبحث فرش ایرانی می‌پردازیم و درباره محبوبیت آن بیشتر بحث می‌کنیم. در ادامه موضوع معروف ترین صنایع دستی ایران چیست، باید در نظر داشته باشید که غیر از فرش ایرانی، چند نوع صنایع دستی دیگر هم وجود دارند که در بین کشور‌های دیگر شهرت زیادی پیدا کرده‌اند. برای اینکه بتوانیم محبوب‌ترین و معروف ترین صنایع دستی کشور را در بین افراد غیر ایرانی بررسی کنیم، نیاز است به آمار دقیقی دسترسی داشته باشیم. متأسفانه این آمار قابل بررسی نیست چرا که حجم بزرگی از صادرات صنایع دستی به صورت چمدانی انجام می‌شود، یعنی هزینه گمرک برای آن لحاظ نمی‌گردد. این صادرات چمدانی هم بدست ایرانیان و هم توسط توریست‌های خارجی اتفاق می‌افتد. بر اساس مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۶ تخمین زده شد که حدود ۲۴۰میلیون دلار، صنایع دستی به شیوه چمدانی از مرز‌های ایران خارج شده و ۲۴۰ میلیون دلار دیگر هم به طور رسمی و توسط تاجران به خارج از ایران منتقل شده و به فروش رسیده است. پس با همین محاسبات ساده متوجه می‌شوید که صنایع دستی در وارد کردن ارز به کشور نقش مهمی دارند. از طرفی صنایع دستی هر منطقه معرف هویت فرهنگی مردم آن است و با گسترش شناخت افراد از صنایع دستی کشور، فرهنگ خود را به دیگران معرفی کرده و در عین حال به بقای آن کمک می‌کنیم.

• قالی بافی
• گلیم بافی
• حصیر بافی
• میناکاری
• فیروزه کالری

صنایع دستی شهرهای ایران

صنایع دستی شهرهای ایران به اندازه‌ای متنوع هستند که برای معرفی همه آنها، یک مقاله کافی نیست و در حوصله یک مطلب نمی‌گنجد. با این حال قصد داریم به طور خلاصه ولی مؤثر درباره صنایع دستی شهرهای ایران، مواردی را بررسی کنیم تا اهمیت این صنایع بیش از قبل مشخص شود. درست است که در حال حاضر صنایع دستی شهرهای ایران تا حد زیادی معرفی شده و تعداد زیادی از آن‌ها به عنوان میراث ملی به ثبت رسیده‌اند، ولی توجه داشته باشید که متأسفانه تعدادی از صنایع دستی هم به فراموشی سپرده شده و تنها نامی از آن‌ها باقی‌مانده است. برای مثال در روستا‌های دور افتاده، خلق این صنایع دستی به عنوان شغل بسیاری از افراد شناخته می‌شده و با پیشرفت تکنولوژی این مشاغل از رده خارج شده و یا با مرگ و میر استادان، به طور کلی حذف شده‌اند. با این حال همچنان تعداد زیادی از صنایع دستی ایرانی را می‌شناسیم که به بقای خود ادامه داده‌اند و توسط نسل جوان هم آموخته شده و خلق می‌شوند.

تحقیق در مورد صنایع دستی ایران

تحقیق در مورد صنایع دستی ایران این موضوع را برای ما روشن می‌سازد که ایران دارای فرهنگ بسیار غنی بوده و مردم در تمام اعصار به آموزش هنر علاقه داشته و تا سالیان سال هنر را به نسل‌های بعدی خود انتقال داده‌اند. همچنین با تحقیق در مورد صنایع دستی ایران در می‌یابیم که نوع صنایع دستی در هر منطقه از کشور به عوامل زیادی بستگی داشته و از جمله این عوامل می‌توانیم به منابع طبیعی اشاره کنیم. همچنان هم صنایع دستی اصل که با کمترین دخالت ماشین‌ها ساخته شده‌اند، ارزشمند بوده و به عنوان وسایل تزیینی نفیس در منازل ایرانی و خارجی نگهداری می‌شوند. البته همین جا باید به این نکته اشاره کنیم که ارتباط صنایع دستی با زندگی مردم ایران قطع نشده و محدود به وسایل تزیینی و نفیس نیست و بسیاری از اقلام صنایع دستی به عنوان وسایل کاربردی و مهم در روزمره توسط ایرانیان استفاده می‌شوند. شما در هر شهری از ایران زندگی کنید، یک یا چند تخته فرش ایرانی در منزل دارید شاید این فرش‌ها دستباف نباشند، ولی نقشه ایرانی قطعا، جز آیتم‌های جدانشدنی از خانه ایرانی است. حالا بسته به اینکه در چه شهری زندگی می‌کنید، صنایع دستی مرتبطی در محیط اطراف شما به چشم می‌خورند که ممکن است تزیینی یا کاربردی باشند.

بهترین صنایع‌دستی ایران کدامند؟

هویت هر کشوری را می توان در لا به لای فرهنگ و تاریخ آن تمدن کهن یافت، و این هویت بخشی از یک داستان باستانی از ارتباطات هنر و تمدن انسان های آن منطقه را بیان می کند.ایران با دارا بودن تمدنی فاخر و بسیار عمیق، یکی از پایه گذاران تمدن فرهنگی و تاریخی در میان تمام کشورهای دنیا محسوب می گردد.این جلوه از تمدن ایران را می توان در هنر به جا مانده از نیاکان ایرانیان در آثار تاریخی همچون مقبره ها، مساجد، کاخ ها و بسیاری دیگر از این دسته از آثار یافت، اما در این آثار تاریخی آثار هنری نقش اصلی را عهده دار می باشند.

آثار هنری با بکارگیری در انواع ساختارهای جامعه نقش خود را در انتقال رسالت خود، به عنوان یک بخش از هویت فرهنگی ایران با ایجاد لایه های مختلف بومی و ملی در آثار فرهنگی از گذشته تا به امروز ایفا کرده است.

اما در میان آثار هنری با وجود فرهنگ های مختلف در سراسر ایران شاهد آثار متفاوتی هستیم که یکی از فاخرترین این آثار هنری، هنر صنایع دستی می باشد که جلوه ای از فرهنگ قومی و ملی را به عرصه ظهور می رساند.

برای مطالعه مقاله ی جامع درباره بهترین صنایع دستی ایران کلیک کنید.

مشهورترین صنایع‌دستی ایران

ایران پس از هند و چین سومین کشور تولید کننده صنایع دستی در دنیا محسوب می‌شود. صنایع دستی ایران شامل ۱۵۵ رشته، ۱۸ گروه و ۱۴۰ زیر مجموعه است اما فرش که یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایرانی محسوب می‌شود جزو زیر مجموعه‌های سازمان صنایع دستی این کشور به حساب نمی‌آید. همچنین ایران اولین کشور دنیا از نظر ثبت روستا و شهرهای جهانی است. طبق تحقیقات انجام گرفته بیش از یک میلیون نفر در رشته صنایع دستی فعالیت می‌کنند که بسیاری از آنها در روستاها و شهرهای دور دست مشغول به کار هستند.
با توجه به اینکه ایران تمدنی ۵ هزار ساله دارد و دارای فرهنگ و سنتی غنی است، غیر ممکن است که در آن شاهد تنوع زیادی از هنر و صنایع دستی نباشیم. به طور کلی در کشور ایران، در تمامی مناطق اقلیمی و جغرافیایی شاهد صنایع دستی هستیم.
از جمله این هنرها می‌توان به

• سفالگری
• سوزن دوزی
• گلیم بافی
• حصیر بافی
• کپوبافی
• سنگ تراشی
• معرق
• بلوچی دوزی
• گیوه بافی

اشاره کرد.