صنایع دستی چوبی یکی از صنایع ظریف و جذاب صنایع دستی است که هر کسی با دیدن آن به هنر و زیبایی آن پی می برد. یک اثر ظریف و زیبای چوبی که با دست خلق شده است، تا سالها نشان دهنده ذوق آفریننده آن است و از آنجایی که مواد اولیه ی آن که چوب است در بخشهایی از ایران به فراوانی و به طور طبیعی وجود دارند، انواع محصولات صنایع دستی که از چوب و یا ساقه ی درختان ساخته می شوند نیز مورد استقبال قرار گرفته است
شنیدن واژه‌ی صنایع دستی با چوب برای همه‌ی ما بسیار آشنا است. وقتی می‌گوییم چوب ذهنمان در سر تا سر زندگی می‌چرخد و نمونه‌های مختلفی را به یادمان می‌آورد: درب‌های قدیمی و سنتی چوبی، تنه‌ی درختان بلند قامت و سبز، رنگ زیبای چوب خاکستر شده در کنار یک آتش و چای عصر گاهی و… . چوبها همواره در زندگی ما نقش پررنگی را داشته‌اند، چه از لحاظ کاربرد ( اولین خانه‌ها و اشیاء ابتدایی مورد نظر از جنس چوب بوده‌اند) و چه از لحاظ زینتی و تولید اشیاء فوق العاده از چوب. در این نوشتار از مجموعه مقالات وبلاگ سلام به بررسی یک دسته از اشیاء فوق العاده‌ي جان گرفته از چوب می‌رویم و در کنار شما تمامی صنایع دستی با چوب ساخت ایران را بررسی می‌کنیم.
همه‌ی ما می‌دانیم کشور ما از لحاظ تولیدات هنری و صنایع دستی یکی از بهترین رتبه‌ها را در جهان کسب کرده است و همواره خرید صنایع دستی در سفرهای توریست ها به کشور مورد توجه جهانیان و فرهنگ‌های دیگر بوده است. ایرانیان با ذوق هنری و روحیه‌ي خلاق خود همواره کوشیده‌اند تا محیط زندگی خود را زیباتر کنند و امکانات دیگری به مجموعه‌ي خود بیافزایند. اکنون بیایید ببینیم «چوب، این ماده‌ي پر از پتانسیل برای خلق اثر هنری» در دستان هنرمندان خلاق ایرانی به چه شاهکار‌هایی بدل شده است؟
استفاده از چوب در صنایع دستی
صنایع دستی با چوب در ایران به دسته‌های متفاوتی تبدیل می‌شوند که بنا بر تکنیک ساختشان طبقه بندی شده‌اند. انواع کلی این دسته بندی عبارت‌اند از:
- ساخته شده به روش تراش: مانند منبت کاری و خراطی
- ساخته شده به روش برش: مانند گره چینی و منبت کاری
- ساخته شده به روش برش و بست: مانند خاتم کاری، نازک کاری و معرق کاری
- ساخته شده به روش‌های ترکیبی: مانند احجام چوبی، معرق خاتم و معرق منبت‌ها
در همه‌ی این روش‌ها ابتدا چوب باید از کارگاه‌های چوب‌بری به قطعه‌ی مورد نیاز تبدیل شده باشد و پس از آن به دست استاد هنرمند برسد تا بر اساس نیاز هنر و مهارتش مراحل بعدی را بر روی آن طی کند.
انواع چوب به کار رفته در صنایع دستی چوبی
طبق تحقیقات صورت گرفته و به طور کلی در جهان شاهد وجود ۱۰۰ نوع خانواده‌ی مختلف از درختان چوبی هستیم که هر کدام از آنها بسته به جغرافیا و ویژگی‌های ژنتکی‌شان خاصیت‌های متفاوتی دارند. ایران به عنوان یکی از ذخایر غنی و پرتنوع چوب در جهان ۳۰ خانواده از این چوبها را به صورت بومی در خود پرورانده است.
می‌توانیم این گروه‌ها را بر اساس دو دسته بندی کلی سوزنی برگ‌ها ( که همیشه سبز هستند) و پهن برگ‌ها ( در مواقع خاصی از سال سبز هستند) تقسیم کنیم. استفاده از هر کدام از این دو دسته بسته به نظر استاد کار و شرایط صنایع دستی و اثر هنری متفاوت است. نمونه‌های زیر در صنایع دستی چوبی ایرانی بسیار پرکاربرد هستند.
- دسته‌ي سوزنی برگ‌های بومی ایران: سرخدار، سرو، ریش بز، کاج چتری و…
- دسته‌ي پهن برگ‌های بومی ایران: آبنوس، افرا، بلوط، پسته، بید، توسکا، توت، گردو، چنار، زیرفون، سنجد، شمشاد، عرعر، مرکبات و…
البته خوب است بدانیم منابع ایران برای ساخت صنایع دستی تنها منابع بومی نیستند و انواع متنوعی از کاج‌ها افرا‌ها و گردو‌ها بسته به نیاز هنرمندان از کشور‌های دیگر نیز وارد می‌شود.
انواع صنایع دستی با چوب
موارد مختلفی از استفاده از چوب در صنایع دستی ایرانی مشاهده می‌شود. همان طور که پیش‌تر هم اشاره کردیم می‌توانیم این موارد را بسته به تکنیک ساخت، نوع ابزار یا کارایی محصول نهایی آنها دسته بندی کنیم. ماده‌ی اولیه‌ي آفرینش تمامی این محصولات چوب است. ماده‌ای که استحکام لازم را دارد و رنگ پذیری و برش آن نسبت به دیگر مواد ( مثلاً سنگ) آسان‌تر است. از این رو این تنوع و استفاده‌ی گوناگون از چوب در صنایع دستی را شاهد هستیم.
این نکته نیز حائز اهمیت است که چوب از قدیم‌الایم همواره در دسترس هنرمندان بوده و از این رو آنها نگرانی در باره‌ی تامین مواد اولیه نداشته‌اند. در برخی از هنر‌ها از اشکال و خطوط طبیعی بدنه‌ی چوب در شکل ظاهری اثر استفاده می‌شود و در برخی جاها نیز هنرمند ترجیح می‌دهد این اشکال و خطوط را تا حد توان کم‌رنگ‌تر کند.
انواع این صنایع دستی چوبی عبارتند از:
- منبت کاری
- خراطی
- مشبک کاری
- معرق کاری
- گره چینی
- نازک کاری
- خاتم کاری
- معرق منبت
- معرق خاتم
- احجام چوبی
ابزار و وسایل مورد نیاز برای ساخت صنایع دستی چوبی
برای ساخت و تزئین صنایع چوبی به طور کلی از ابزار و وسایل مختلفی استفاده می‌شود، که هرکدام از این ابزارها کارایی خاصی دارد. مهم‌ترین وسیله در صنایع دستی چوبی، همان چوب می‌باشد. برای صنایع دستی میتوان از انواع چوب استفاده کرد. متداول‌ترین آنها چوب گردو، شمشاد، راش، عناب و نارنج می‌باشد. از دیگر لوازم و وسایل این رشته هنری میتوان به میخ، کاغذ، روغن جلا، چسب چوب، صدف، استخوان، عاج، بولستر، پودر رنگ‌های تیره، شیشه‌های رنگی، لاک و الکل، مفتول‌های برنجی ومسی اشاره کرد.
ابزارهای برش:
- انواع اره‌های دستی و ماشینی
- وسایل سوراخ‌کاری
ابزارهای تراش و پرداخت:
- انواع رنده
- چوب ساب
- مغار
- اسکنه
- سنباده
ابزارهای رنگ و تکمیل:
- انواع لیسه
- پیستوله
- قلم مو
- کاردک
ابزارهای بست و نگهدارنده و اتصال:
- انواع گیره
- چکش
- میخ کش
- نخ
ابزار و وسایل ایمنی:
- دستکش
- کلاه
- عینک
- ماسک
روش ساخت صنایع دستی چوبی :
همانطور که گفته شد برای ساخت و تولید صنایع دستی چوبی روش های مختلفی وجود دارد که حتی بعضی از آنها روش‌های ترکیبی می‌باشد. در زیر به انواع این روش‌های ساخت و اینکه هر کدام برای کدام هنر کاربرد دارد اشاره می‌کنیم:
روش تراش
به روش تراشیدن چوب برای ساخت اشیا در شکل‌های گوناگون با استفاده از ابزارهای متنوع “چوب تراشی” می‌گویند. این روش برای ساخت صنایع دستی در هنرهای خراطی و منبت‌کاری کاربرد دارد.
-
هنر منبت کاری
از مجسمه های سه بعدی چوبی که بگذریم؛ یکی دیگر از زیباترین هنرهای چوب به منبت‌کاری اختصاص پیدا می‌کند. همه ما تابلو های چوبی را دیده‌ایم که کنده کاری های متنوعی روی آن انجام شده و باعث زیباتر شدن دکوراسیون یک مکان می شود. منبت کاری در حقیقت، هنری است که با ابزارهای مختلف روی چوب های مرغوب و بادوام، نقش و طرح های متنوعی را خلق می‌کند. به واسطه منبت کاری روی چوب می توان زیباترین تابلوها را خلق کرد. طرح ها و نقش هایی که ارزش هنری داشته باشند قابل ایجاد و تولید با هنر منبت کاری هستند؛ از طبیعت گرفته تا گل ها و برگ ها، نقش صحنه شکار، تصاویر اسطوره ها در شاهنامه و حتی آیه ها و عبارت های قرآنی را میتوان در هنر منبت کاری جزو برترین هنرهای چوب معرفی کرد. هنر منبت کاری امروزه، هم یکی از صنایع دستی معروف است و هم برای کسب درآمد و صادرات بسیار پیشنهاد می شود.
در روش منبت کاری قسمتی از چوب را به وسیله مغار و چکش تراشیده و بر می‌دارند تا نقش های برجسته در سطح چوب ایجاد کنند. منبت‌کاری بر اساس میزان عمق تراش زمینه، نقش یا خطوط آن انواع مختلفی دارد که در ادامه به آنها می‌پردازیم.
حکاکی: در این روش تنها خطوط طرح و نقش را با مغار می‌تراشند و زمینه و نقش هم سطح و بدون برجستگی باقی می‌ماند. در انواع دیگر منبت زمینه را کامل و با عمق یکنواختی می‌تراشند و بعد از آن نقش و طرح روی کار را می‌تراشند که این نوع برحسب میزان برجستگی به سه دسته منبت نیم‌برجسته، برجسته و تمام برجسته تقسیم می‌شود.
منبت نیم برجسته: در این منبت نقش یا همان خطوط اصلی در یک سطح باقی می‌مانند. این شیوه در ایران به روش منبت سوزنی معروف است. قالب‌های چوبی چاپ قلمکار به این روش ساخته می‌شوند.
منبت برجسته: در این روش همه‌ی نقوش نسبت به سطح برجسته شده و بعضی از قسمت‌ها با عمق کمی تراشیده می‌شوند. منبت گلپایگان به این روش تولید می‌شود.
منبت تمام برجسته: در این منبت نقوش با عمق‌های مختلفی تراشیده و روسازی می‌شوند.
به طور کلی برای تمام انواع منبت از چوب‌هایی که رنگ یکدست دارند و چوب‌های سالمی هستند استفاده می‌شود و در نهایت بعد از پرداخت نهایی کار روی سطح آن را روغن جلا می‌زنند.
هنر معرق کاری
معرق کاری یکی از هنرهای چوب با ظرافت و زیبایی متفاوت است. معرق کاری با منبت کاری بسیار فرق دارد. در هنر معرق کاری، تکه های مختلف چوب به شکل های متنوع برش داده می شود. تکه های چوب باید ضخامت بسیار کم در حد میلیمتر داشته باشند تا به راحتی برش داده شده و در محل مورد نظر بتوان آنها را چسباند. هنر معرق کاری به تولید آثار هنری تابلوهای چوبی با طرح و نقش های رنگارنگ منجر می شود. از چوب های رنگی برای این هنر بسیار استفاده می شود. اگر اندکی خلاقیت در معرق کاری به کار گرفته شود می توان هنرهای چوب را با زیبایی هرچه تمام تر خلق کرد. این محصولات قطعاً قابل فروش در بازار داخلی و بازارهای بین المللی هستند.
هنر نازک کاری با چوب
یکی دیگر از انواع هنرهای چوب با نام هنر نازک کاری شناخته می شود. نازک کاری شاید با این عبارت در میان عموم مردم کمتر شناخته شده باشد اما همه ما جعبه های چوبی تزیینی، جعبه چوبی جواهرات یا سایر جعبه های چوبی برای کاربردهای مختلف را دیده ایم. به ساخت جعبه ها و باکس چوبی، هنر نازک کاری گفته می شود. این هنر می تواند با آیینه کاری هم ادغام شود که یک هنر جذاب و بی نظیر خواهد شد. آثار هنرهای چوب از دسته هنر نازک کاری به عنوان صنایع دستی یا کسب و کارهای خانگی بسیار مناسب هستند؛ یعنی اگر بتوانید کارگاه ساخت جعبه های چوبی را راه اندازی کنید، به خوبی به درآمد مناسبی دست پیدا خواهید کرد.
هنر گره چینی
هنر گره چینی یکی دیگر از انواع هنرهای چوب است. در این هنر که برگرفته از چین باستان می باشد، شکل هایی از چند ضلعی های منتظم در کنار یکدیگر قرار می‌گیرد که از چوب ساخته شده اما حد فاصل این چند ضلعی ها با آینه ها یا شیشه های رنگی پر می شود. این هنر بسیار قدیمی اما جذاب است. در خانه های قدیمی ایران در قسمت معماری داخلی می توانید هنر گره چینی را با زیبایی هر چه تمام تر تماشا کنید.
خراطی چوب
خراطی چوب هنر ترکیبی از دوران دستگاه های خراطی و تراشکاری های متقارن است که اجسام مختلفی در ان تولید می شود .
خراطی چوب از گذشته های بسیار دور تا کنون انجام می شده است و همچنان در قسمت های پر چوب کشور انجام می شود .
در خراطی چوب ، بیشتر از چوب های نرم و البته مقاوم مانند : چوب سفید ، گردو ، چنار ، بید ، توسکا و … استفاده می شود .
لیختنبرگ یا سوخته نگاری
لیختنبرگ یا سوخته نگارییکی دیگر از صنایع دستی چوبی ، صنایع دستی لیختنبرگ است .
در این صنایع هنری ، به وسیله ی جریان برق با ولتاز بسیار بالا طرح های مختلفی بر روی سطح چوب ایجاد می کنند .
لیختنبرگ یا سوخته نگاری را یک دانشمند المانی به نام لیختنبرگ کشف نمود و بعدها این هنر وارد صنایع هنری گردید .
سازهای چوبی موسیقی
سازهای چوبی موسیقییکی دیگر از صنایع دستی چوبی ، تولید سازهای موسیقی چوبی است .
از جمله سازهای موسیقی چوبی میتوان به ویالون ، سه تار ، تار ، کمانچه ، عود ، گیتار ، تنبور ، تنبک و … اشاره کرد.
تولید سازهای موسیقی بخش مظلوم صنایع هنری چوبی است که کمتر از بخش های دیگر مورد توجه قرار گرفته است .
آخرین دیدگاه‌ها