سرمه دوزی یکی از رودوزی‌های شاخص و فاخر ایرانی است، نخ سرمه به عنوان مواد اولیه اصلی این هنر نخی است که با استفاده از طلا و یا نقره یا مطلا و آلیاژهایی به صورت لوله‌ای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده می‌شود . این نوع نخ حالت ارتجاعی دارد و به هر شکل ممکن حالت می‌گیرد. ( البته امروزه بیشتر به صورت فنر ریز و طویلی است که به‌اندازه لازم بریده شده و سوزن و نخ از داخل آن عبور کرده و بر روی پارچه دوخته می‌شود
تاریخچه سرمه دوزی
از تاریخچه ی سرمه دوزی نوشته ی قابل استنادی در دست نیست اما می توان گفت که اهمیت آرايش يقه ی لباسها وسمبوسه هاي لشگري و درباري و تزئين درفشها برای ایرانیان، آنها را به فکر تولید این نوع نخ در زمان اشکانیان انداخته است. بنابر این می توان قدمتی 2500 تا 3000 ساله را برای آن در نظر گرفت.
سرآغاز این هنر را در زمان هخامنشیان می دانند و گفته می شود دوخت های تزئینی و به ویژه سرمه دوزی و وجود پارچه هاي زربافت باعث حیرت اسكندر مقدوني در آن زمان شده است. در این دوران آثاری از سرمهدوزی با قطعات نقره و طلا به شکل مفتول تو خالی دیده می شود.
در دوره ی اشکانیان دوخت های تزئینی به عنوان یکی از کالاهای صادراتی نقش مهی را در اقتصاد ایران داشته است.
ادامه ی این هنر در دوره ی ساسانی نیز دیده می شود تا اینکه در آغاز دوره ی اسلامی استفاده از سرمه دوزی در توليد پرده خانه خدا این هنر را به اوج خود رساند. در همین دوره نقش بستن سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد به شيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع بر روی پارچه ها را شاهد هستیم. روي این نوشته ها نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند و سپس روي آنرا با سرمه دوزي و طرح ساقه دوزی جلای خاصی می بخشیدند.
پرده ی خانه خدا در موزه ايران باستان كه يادگار دوران تيموري یکی از جلوه گاه های تاریخی ملیله دوزی است که در آن دوخت هایی همچون ابريشم دوزي، گلابتون دوزي، ده يك دوزي، كمند دوزيف شرفه دوزي نیز به چشم می خورد.
در تمام دوره هاي اسلامي شکوه این هنر ادامه دارد تا اینکه در دوره ی صفویان به اوج خود می رسد. پرده نفيسي كه در موزه هنرهاي تزئينی ایران به نمایش درآمده است تحول این هنر را در این دوره به خوبی نشان می دهد. این پرده با نقش محرابي حيواني طراحي و تزیین و گلابتون دوزي، ده يك دوزي، پيله دوزي و سرمه دوزی در آن استفاده شده است.
در دوره ی افشاریه، زندیه و قاجار و حتی امروزه نیز شاهد تحولاتی در این هنر هستیم. البته این تحولات همیشه رویه ی مثبتی ندارند بلکه به مرور زمان شاهد کاهش اصالت كيفي و كمي نخ هاي سرمه بوده ایم.
هنر سرمه دوزی بر روی پارچه
هنر سرمه دوزی بر روی پارچهاین صنایع دستی زیبا و ارزشمند چطور دوخته می‌شود؟ عموما برای دوخت سرمه از ترمه استفاده می‌شود. یکی از دلایل استفاده از ترمه برای سرمهدوزی کیفیت بالای این پارچه است. چرا که پس از دوخت سرمه، پارچه سنگین می‌شود و باید تحمل این سنگینی را داشته باشد.
برای دوخت سرمه، ابتدا پارچه را در دستگاه از هر سو می‌کشند و طرح سرمهدوزی را بر روی آن قرار می‌دهند. سپس برای آنکه از پاک شدن طرح در طول سرمهدوزی اطمینان حاصل کنند، طرح را با کوک‌های کوچکی تثبیت می‌کنند.
برای دوخت سرمه، سوزن نخ شده را از درون سرمه‌ها عبور می‌دهند و بر روی خط کوک می‌دوزند تا تمام خطوط از سرمه پر شود. برای حجیم کردن سرمه بر روی سطح پارچه از پنبه و یا مواد دیگری در زیر سرمه‌ها استفاده می‌کنند.
ویدئو هنر سرمه دوزی
انواع دوخت سرمه
هنرمندان برای ایجاد الگو‌های متفاوت در سرمهدوزی از دوختهای متنوعی بهره می‌برند. از انواع این دوخت‌ها می‌توان به دوختهای زنجیره‌ای، برگ‌دوزی، دوخت مورب، دوخت چشم‌خروسی، دوخت تگرگی دوزی، گرده‌ماهی دوزی، زرک‌دوزی، دندان‌موشی و زیگزاگ، ساقه‌دوزی و بست‌دوزی، دوردوزی، مورب‌دوزی، برجسته‌دوزی و بی‌شمار انواع دیگر دوخت اشاره کرد. هر کدام از این دوخت‌ها برای ایجاد نوع خاصی از طرح بر روی پارچه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
سرمه دوزی روی ترمه
ترمه یزد که نوعی از صنایع دستی نساجی ایران است، پارچه‌ای بسیار نفیس با نقوش بته و جقه و گل‌های شاه‌عباسی است. ترمه‌ها در رنگ‌های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگ‌آمیزی می‌شوندمیزی می‌شوند . برای ساخت ترمه‌ها عموما در دو نوع دست‌بافت و ماشین‌بافت در بازار پیدا می‌شوند، با این حال ترمه‌های دست‌بافت بسیار زیبا و در عین حال نادر و گران‌قیمت هستند.
بهترین کیفیت ترمه ایرانی را می‌توان در شهر یزد یافت، از این پارچه‌ها در زمان قاجار و صفویه برای دوخت لباس استفاده می‌شده. ترمه‌ها با سرمهدوزی نمایی زیبا و شکیل‌تر پیدا می‌کنند. از ترمه‌های سرمهدوزی به عنوان سفره‌های هفت‌سین، رانر‌های رومیزی و این قبیل تزئینات منزل استفاده می‌شود.
انواع دوخت هنر سرمه دوزی
انواع دوخت هنر سرمه دوزی- ابریشم دوزی
- گلابتون دوزی
- ده یک دوزی
- کمند دوزی
- شرفه دوزی
- پیله دوزی
- ملیله دوزی
- گلابتون دوزی
- شرفه دوزی
- شمسه دوزی
- ده یک دوزی
- منجوق دوزی
- پولک دوزی
- زغره دوزی
- مروارید دوزی
- صدف دوزی
- سنگ دوزی
- مرصع دوزی
هنر سرمه دوزی و پرده کعبه
آنچه که باعث شهرت بالای سرمه دوزی شده است، استفاده از آن در دوخت پرده کعبه است. در پرده کعبه، آیات قرآن با خطوط مختلف اسلامی (بیشتر خط ثلث) و با تکنیک های مختلف سرمه دوزی مانند گلابتون دوزی و دوخت اسپیرال بر روی پارچه پیاده می شود. معمولا پرده هایی که بر روی کعبه استفاده می شود هر چند سال یک بار تعویض می شود و به یکی از کشورهای اسلامی اهدا می شود. در گذشته، پرده های کعبه در خارج از کشور عربستان و توسط هنرمندان سایر کشورهای اسلامی تولید می شد. چنانچه از کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب برمی آید، در گذشته شهر ایذه خوزستان یکی از مراکز اصلی دوخت پرده کعبه به شمار می رفت.
یکی از معروف ترین پرده های کعبه که در ایران نگهداری می شود، پرده ای است متعلق به دوره صفوی که در دهه ۴۰ شمسی از طرف دولت عربستان به ایران اهدا شده است. ابعاد این پرده ۶۵۸ در ۹۰ سانتی متر است و یات ۱۲۶ و ۱۲۷ سوره بقره بر روی آن نقش بسته است. جنس پارچه مورد استفاده در این پرده منحصربه فرد از مخمل سیاه دست بافت بوده و گلابتون دوزی، ده یک دوزی، قیطان دوزی، و کمند دوزی از تکنیک هایی است که در دوخت این پرده به کار رفته است. جنس بیشتر نخ های به کار رفته در این پرده از ابریشم خام است، اما در بخش برگ های اسلیمی و حاشیه ها از مفتول های طلا و نقره استفاده شده است.
کاربرد سرمه دوزی
در گذشته سرمه دوزی برای تزیین لباس، پرده های مجلل تالارها، سر آستین ها، یقه ی لباس و حاشیه ی روسری، رو رختخوابی و… به کار می رفت اما به مرور استفاده از آن گسترش پیدا کرد و امروزه این هنر، خود را در انواع تابلوهاي تزیينی، تزیينات دور يقه، پبش سينه، سمبوسه، كمربند و كيسه هاي پول، قلمدان، شانه، مسواك، قيچي، مهر، سرمه دان، رويه سينه، حنابندان عروس، سفره هاي قند، بقچه سوزني، سجاده، پرده هاي نفيس، جهیزيه عروس، رويه جعبه هاي نفيس، رو ميزي، رو كوسن، و غيره به نمایش می گذارد.
طرح و دوخت سرمه دوزی
در ملیله دوزی نقش و طرح های گوناگونی را بر روی پارچه نقش می کنند که از میان آنها می توان به انواع گلهاي گلداني و صحرايي و حاشيه اي و جناغي، حرابي، محرماتي راست و كج، انواع بته جقه اي ها، سروي، سروچه، گل وبته، گل های شاه عباسی، گل بادامي، نقوش حيواني و انساني، طاووس، جغد، خوشه هاي انگوري، انواع ميوه ها، ستاره ها، ترنجي و سر ترنجي و نيم ترنجي و كتيبه اي و انواع خطوط و كلمات به ویژه خطوط طغرايي معمايي، مثني، ديواني، گلزار، اسليمي و ختايی اشاره نمود. سرمه دوزی در طرح محدودیتی ندارد اما پیاده سازی طرح طبق شیوه و روش های خاصی صورت می گیرد و تناسب حاشیه و گوشه را با وسایلی که تهیه می شود باید در نظر گرفته شود.
برای آنکه محصول این هنر زیبا تر به نظر برسد آن را با دوخت هایی همچون پيله دوزي، مليله دوزي، گلابتون دوزي، شرفه دوزي، صدف دوزي، شمسه دوزي، ده يك دوزي، مرصع دوزي، سنگ دوزي، منجوق دوزي، پولك دوزي، زغره دوزي و مرواريد دوزي ترکیب می کنند.
انواع دیگری از دوخت ها هم هستند که بیشترین کاربرد را در کنار سرمه دوزی دارند که عبارتند از: زنجیره ای، برگ دوزی، جناغی، دور دوزی، مار پیچ الوان روی زنجیره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزی، بست دوزی، دندان موشی و زیگزاگ های مختلف.
الگوی هنر سرمه دوزی
مواد و ابزار لازم در سرمه دوزی شامل:
- پارچه ترمه یا مخمل
- لایه چسب پارچه ای یا کاغذی یا چسب گیاهی مثل نشاسته و سریش و پارچه متقال
- نخ سفید کتانی برای زیر کش کار (نخ کوک)
- نخ صد در صد پلیستر یا نخ های سوئدی یا نخ قرقره شماره ی ۱۰
- قیچی پارچه و قیچی برای بریدن سرمه ها (قیچی تاشو بهتر است)، قیچی مخصوص گلدوزی.
- طرح مورد نظر
- متر و خط کش
- کاربن
- سوزن مناسب دوخت، برای پارچه ی ترمه و مخمل معمولاً سوزن با ضخامت متوسط بهتر است. بهترین نوع سوزن برای سرمه دوزی سوزن کرول (crewel ) است که در عین بلندی دارای ظرافت است و دارای شماره ی ۱۸ است. سوزن منجوق دوزی بسیار نازک و ظریف با شماره ی ۱۰ تا ۱۳ با نخ قرقره ی نمره ی ۶۰ برای منجوق و ملیله بسیار مناسب است.
- انگشت دانه از جنس استیل و ضد زنگ که باید حتماً قالب انگشت وسطی (سوم) باشد تا هنگام دوخت از دست نیفتد.
- کارگاه؛ در برخی از دوخت ها از اساسی ترین وسایل است اما درکارهای بزرگ فقط محدوده ای از طرح را در برمی گیرد. از دوخت هایی که بدون کارگاه نتیجه مطلوب را نمی دهد،می توان چشمه دوزی ها، قلاب دوزی ها و گلابتون دوزی را نام برد.
- لازم به توضیح است که اگر طرح مربع مستطیل یا دایره است مرکز طرح باید در مرکز کارگاه قرار گیرد در غیر اینصورت پس از اتمام کار مشاهده می شود که پارچه و طرح شما کج شده است.
- سرمه صاف و طلایی و نقره ای
- سرمه تراش طلایی و نقره ای- سرمه الماسی
- بلرسان نقره ای و طلایی
- نخ نامرئی
- منجوق عروس (سفید و کرم)
- مروارید شماره ی ۳، ۴، ۶، ۹
- سنگهای تزئینی، گندمی، اشک، نگین
- نخ تن (تون) قالی یا قیطان با قطر۱ تا ۲ میلی متر برای برجسته دوزی (زنّار دوزی) سعی شود و ضخامت مواد (سرمه ها و تراش ها) با یکدیگر همخوانی داشته باشد و از سرمه های رنگارنگ در یک کار اجتناب کرد زیرا در غیر اینصورت از ارزش و شکل سنتی اثر کاسته می شود.
اصطلاحات سرمه دوزی
اصطلاحات سرمه دوزیچند اصطلاح رایج در سرمه دوزی شامل: زرک دوزی، دانه دوزی، شبنم دوزی می باشد. سه عنوان ذکر شده همگی به یک نوع دوخت اطلاق می شود با این تفاوت که در جاهای مختلف مفاهیم آن تغییر می کند. وقتی روی سطح گلبرگ های یک گل یا برگ دوخته شود به آن شبنم دوزی و هنگامی که برای پرکردن سطح گلدان یا بدن پرنده و . . . دوخته شود زرک دوزی و در صورتی که پراکنده و با فاصله روی سطحی دوخته شود، دانه دوزی نامیده می شود.
تگرگ دوزی اصطلاحی است که به دوخت مروارید شماره ی ۳ و۴ به همراه سرمه تراش اتلاق می شود و معمولاً به صورت تک تک در روی سطح بدن پرندگان و وسط گلها و . . . مورد استفاده قرار می گیرد و چون شکل ظاهری آن شبیه تگرگ است به این نام موسوم شده است.
محرر دوزی: حرر به معنی کشیدن و رسم کردن است و محرر دوزی عمل کشیدن و رسم کردن طرحی به وسیله دوخت را می گویند و در سرمه دوزی اصطلاحاً به دور دوزیهای برگها و برخی از گلها به وسیله ساقه دوزی ظریف و یا خط دوزی با سرمه تراش به وسیله ی بست بلرسان محرر دوزی می گویند.
زنّار دوزی: زنار به معنی کمربندی است که زردشتیان به کمر می بستند و به آن گسی یا گشتی می گفتند و زنار دوزی به دوختهای تزئینی گفته می شود که بر روی زنارها اجرا می شد. و از آنجا که زنّار نشانی مذهبی و مقدس بوده است، تزئینات دست دوزی شده آن بسیار با ظرافت و زیبا صورت می گرفته است و چه بسا وجه غالب تزئینات آن را ساقه دوزی پهن به صورت مسطح یا برجسته در بر می گرفته و سپس به زنار دوزی موسوم گردیده است.
شیوه ی کار در سرمه دوزی
برای خلق آثار هنرمندانه ابتدا طرحی را بر روی کاغذ می کشند و سپس آن را از طریق روش برگردان و یا با استفاده از صابون خیاطی یا هر قلم دیگری که اثر آن بر روی پارچه می ماند، به پارچه منتقل می کنند. قبل از انتقال طرح، پارچه را در دورن دستگاه قرار می دهند و از چهار طرف می کشند. برای پاک نشدن طرح در طول مدت سرمه دوزی، خطوط آن را با کوک های درشت تثبیت می کنند.
سپس با استفاده از پنبه یا فیتیله یا ابریشم، قسمت هایی از آن را به صورت برجسته در می آورند و با بست هاي ريز و چسب آن را بر روی زمینه محکم می نمایند.
در مرحله ی بعد از میان سرمه هايي كه در دسته هاي 5 الي 25 سانتيمتري قرار دارند، یک رشته را جدا می کنند و به اندازه ی دلخواه می برند. این کار باید به دقت انجام شود تا در هنگام قیچی کردن سر نخ سرمه به جايي گير نكند چرا که در این صورت تمام رشته باز می شود.قسمت داخل کار را با ساتن دوزي يا زرك دوزي تزیین می کنند.
با فرو کردن سوزن و نخ در داخل سرمه خطوط طرح و قسمت هایی را هم که با پنبه يا فتيله يا ابريشم به صورت برجسته درآورده اند را به طور کامل می پوشانند. برای دوختن برگ های بزرگ آن را از طول به دو قسمت تقسیم می کنند و هر قسمت را با سرمه و با دوخت برگ دوزي جناغي به صورت جداگانه می دوزند. ساقه ها نیز به صورت ساقه دوزی دوخته می شوند.
رومیزی سرمه دوزی
رومیزی‌های سرمهدوزی همچنان یکی از پر‌طرفدارترین انواع رومیزی است، از آنجایی که دیزاین خانه بسیاری از ایرانیان فرم سنتی خود را حفظ کرده است، استفاده از این رومیزی‌ها جذابیتی دوچندان به فضای داخلی می‌بخشد. جدا از زیبایی خیره‌کننده این هنر دستی، جنس خوب و دوخت ظریف این رومیزی‌ها، آنها را به انتخابی همیشگی برای زیباتر کردن میز‌هایمان بدل کرده است
هنر سرمه دوزی روی لباس
هنر سرمه دوزی روی لباسهمانطور که اشاره کردیم، از گذشته تاکنون سرمهدوزی بر روی لباسها طرفداران خود را داشته است. درست است که این هنر سنتی در قرن‌های پیشین بیشتر مورد استفاده قرار میگرفته و جزئی جدایی ناپذیر از لباس‌های درباریان و اشراف‌زادگان به شمار می‌رفته، اما امروزه همچنان از این هنر برای تزئین این قسمت‌های مختلف البسه استفاده می‌شود.
با اینکه، بیشتر استفاده این هنر بر روی لباس‌های زنانه است اما طرح‌های مینیمال و ساده آن حتی بر روی لباس‌های مردانه نیز می‌تواند جلوه زیبایی داشته باشد. از تی‌شرت و پیراهن‌های مردانه تا کت و شلوار و جلیقه‌ها با طرح‌های سرمهدوزی، نمایی زیبا و اصیل به خود می‌گیرند.
در کنار این، لباس‌های محلی ترکی، لری، گیلانی، جنوبی و دیگر لباس‌های سنتی متعلق به دیگر اقوام ایرانی از گذشته تا به امروز همچنان شکل سنتی خود را حفظ کرده‌اند. لباس‌های محلی ایرانی سرمهدوزی شده، هنوز هم یکی از محصولات صادراتی کشورمان بشمار می‌آید. لباس‌های محلی رنگی و سرمهدوزی شده به‌قدری زیبا و جذاب هستند که همه را وادار می‌کنند تا برای یکبار هم که شده این لباس را به تن کنند.
سرمه دوزی روی مانتو
یکی از جدید‌ترین کاربرد‌های سرمهدوزی استفاده آن بر روی مانتو‌های زنانه روزمره و مجلسی است. سرمه‌دوزی‌های زیبای سنتی بر روی قسمت‌های مختلف مانتو انجام می‌شود، از آستین‌ها گرفته تا یقه، و حتی قسمت جلویی آن، نمایی بسیار زیبا بر روی مانتو به وجود می‌آورد. در سرمهدوزی روی مانتو، بیشتر طرح‌های مینیمال و حاشیه‌دوزی‌ها و یا گل و بوته‌های طرح‌های اقلیمی استفاده می‌شود. سرمهدوزی بر روی مانتو‌ها عموما به رنگ‌های طلایی و نقره‌ای است، اما در طرح‌های نوین سرمهدوزی، می‌توان بیشتر رنگ‌های فانتزی و شادتر را پیدا کرد.
آخرین دیدگاه‌ها