صنایع دستی خاتم کاری روی چوب

خاتم کاری روی چوب هنری است که با استفاده از اشکال هندسی به خصوص مثلث های کوچک، روی چوب را تزئین می کنند. این هنر بیشتر در استان های اصفهان و شیراز رایج است و سابقه آن به زمان های خیلی قدیم بر می گردد. خیلی از ظروف خاتم کاری شده دکوری و تزئینی هستند؛ اما بعضی از آن ها به عنوان شکلات خوری، جای دستمال کاغذی و … استفاده می شوند.

وسایل ساخت صنایع دستی خاتم کاری روی چوب

1.  ابزار اولیه این کار شامل انواع چوب که یک سری از چوب ها برای زیر ساخت یا بستر کار خاتم است و یک سری برای متن و تزئین خاتم کاری می باشند. برای مثال آبنوس ( این چوب برای مرز بندی های مختلف و حاشیه بین نقوش در خاتم کاری روی چوب استفاده می شود)، افرا (برای تهیه ی زیر ساخت ها و مثلث های رنگی ساخته می شود)، فوفل ( استفاده از این چوب بستگی به رنگ آن دارد؛ اما در جاهای مختلف خاتم به کار می رود)، گردو ( در ساخت بدنه و اجزا به کار می رود)، عناب ( به علت زیبایی طبیعی در مثلث، اووه و قاطعی ها استفاده می شود(  از جمله این چوب ها می باشند.
2. ابزار های عمومی  برای خاتم کاری روی چوب شامل چکش، دستگاه دینام، دریل و مته و…
3. ابزارهای اصلی شامل انواع اره، ابزار های ساینده مثل سوهان، رنده، سمباده، مغار، انواع تنگ ها، چسب های مخصوص ( مواد چسبی که در خاتم استفاده می کنیم شامل انواع چسب های صنعتی و سنتی است) و … می باشد.
4. ابزار های طراحی و کارگاهی

هنر خاتم کاری روی چوب و مراحل آن

این هنر برای زیباتر کردن اشیای اطرافمان است که کلا دو مرحله دارد:

1. مرحله اول:

در این مرحله لایه خاتم را آماده می کنند؛ یعنی خاتم ساز نقش های چند ضلعی بر روی آن طراحی کرده و آن ها را برش می دهد، سپس با مفتول و چسب سریشم این لایه را آماده می کند.

2. مرحله دوم:

در این مرحله بستر زیرین را آماده می کنند و آن را سمباده کشیده و به لایه بستر با چسب می چسبانند و در نهایت برای جلا دادن و براق شدن، آن را اسپری می کنند.

خاتم کاری روی چوب و تاریخچه آن در دوره های مختلف

این هنر در عصر های مختلف و با روش های متفاوت وجود داشته است؛ اما شکل امروزی آن به دوره استیلای ایلخانان در ایران برمی گردد.

وقتی هنرمندان ایرانی با هنر خاتم چینی ها آشنا شدند؛ تحولی در هنر خاتم ایجاد کردند. در هنر خاتم چینی تمرکز بر روی مربع، مستطیل و یا شش ضلعی بود؛ اما ایرانی ها بر روی اشکال هندسی دیگر مانند مثلث، پنج ضلعی و هشت ضلعی کار می کردند.

در دوره های مختلف، خاتم کاری روی چوب به اوج خود رسید و یکی از این دوره ها، دوره تیموریان بود که سلاطین مغول این هنر را دوست داشتند.

دوره طلایی این هنر، دوران صفوی بود که انواع جعبه ها و ابزارآلات چوبی موسیقی را خاتم کاری می کردند. این هنر در دوران دیگری مانند زندیه، قاجار و پهلوی رونق بسیار یافت.

خرید صنایع دستی

یک صنایع دستی خاتم کاری خوب روی چوب چه ویژگی هایی دارد؟

• محل قرار گیری و سطح خاتم باید کاملا صاف بوده و پس از جایگذاری نباید جای خالی در آن وجود داشته باشد.
• در خاتم چوبی، یک دست بودن رنگ مثلث ها خیلی مهم است.
• ساختمان شیء باید از نظر مهندسی و ابعاد کاملا قرینه باشد.
• در خاتم کاری روی چوب نباید ناهمواری قابل لمسی وجود داشته باشد و برش ها باید به صورت منظم صورت بگیرد.
• هرچه نقش های یک خاتم ریز تر باشند، خاتم با کیفیت تر است.
• تمامی بدنه خاتم کاری باید لاک کاری شود‌ و هیچ قسمتی از خاتم چوبی نباید بدون لاک باشد که این کار به دقت زیادی نیاز دارد.

ابزار کار
گیره فلزی، تیز سوهان، چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار.

این هنر دو مرحله دارد :
1- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم ، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول 40 سانتی متر و عرض 10 سانتی متر و قطر 3 سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.
2- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیای خاتم کاری است.

روش ساخت خاتم : در خاتم کاری چوب ، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.
انواع چوب از مهمترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد.
برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.

ابزار خاتم سازی
رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.

مواد و مصالح خاتم سازی
چوب: چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.
فلز: مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان: استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز:این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

 

روغنکاری خاتم:
اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود :براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.

مراحل تولید خاتم :
ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 30 سانتیمتروقطر 1تا 5/2میلی متر می برند وازآنها مثلث هایی تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود.

سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلث ها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می شود ،بعد از چند ساعت نخ ها باز شده واضلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره های ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می آید.

مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود وبه آن «شمسه» می گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است ،این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش کاری و چسبانده لایه های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.

خصوصیات یک خاتم و مرغوب :
صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم .
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
عدم تغییر در رنگ و شکل
ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند .
قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد .
نقش ها ومثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

آثار خاتم سازی در دوره های مختلف
عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است.

صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.
در دوران قاجاریه ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.

در دوره پهلوی ، ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع)