در این مطلب می خواهیم هنر ملیله کاری و کاربرد های و تاریخچه آن را با شما به اشتراک بگذاریم .در مورد ملیله تعاریف مختلفی ارائه شده است که به معنی ریشه‌های تاب داده و پیچیده از زر و سیم است و به علت شباهتی که که از لحاظ مواد سازنده و هم از لحاظ ظرافت به کار رفته در آن با ملیله دوزی دارد به این نام معروف گشته و این نام را از ملیله دوزی به عاریت گرفته است. پس شاید بی ربط نباشد که هنر ملیله کاری مهجور مانده و تعداد کمی این را می‌شناسند.
ملیله تلفیقی از هنر و حوصله است که با استفاده از مفتول‌های باریک طلا و نقره به ساخت آثار زیبا و هنرمندانه منجر میشود.
| ملیله کاری چیست؟ | |
| تاریخچه ملیله کاری | |
| تکنیک و روش ساخت ملیله کاری | |
| ابزار ملیله کاری | |
| تاریخچه ملیله کاری در زنجان | |
| تفاوت ملیله سازی زنجان و اصفهان | |
معرفی ابزار ملیله کاری
|
تاریخچه هنر ملیله کاری در ایران
از زمان پیش از تاریخ نیز، کاربرد مفتول‌های نازک در ساخت زیورآلات رواج داشته است و استفاده از آن به مرور زمان افزایش پیدا کرده است. هرچند که شاید بر روی زیورآلات اولیه نتوان نام ملیله را گذاشت، اما میتوان تکنیک‌هایی که مجموعا ساختار ملیله را تشکیل میدهند را مشاهده کرد.
قدمت این هنر ارزشمند در ایران به روایت اکثر محققان متعلق به سال‌های 550 تا 330 ق. م است که طی سال‌های یاد شده به سبب رواج استفاده از ظروف گران قیمت از سوی طبقات ثروتمند، صنعتگران اما فلز کار، به ویژه زرگران و نقره کاران، تمامی توجه خود را به زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و به فرآورده‌های مصرفی حالتی زینتی داده اند. در دوره هخامنشیان ، کاربرد مفتول‌های نازک و فرم دهی آنها را بر روی یک فلز دیگر میتوان مشاهده کرد اما در دوره اشکانی آثار زیبایی بر جامانده که بسیار شبیه به ملیله امروزی است و حالت شبکه ای به خود پیدا کرده است.
روند تکاملی هنر ملیله کاری
هنر ملیله در هر دوره پیشرفت کرده اما در دوره ساسانیان آثار زیادی از ملیله ، دیده نشده است . مشخص نیست که آیا به دلیل آسیب پذیری ملیله، آثاری باقی نمانده و یا در آن زمان ملیله دچار رکود شده است، زیرا که هنرمندی و آثار زیبای فلزی در دوره ساسانیان بر هیچ کس پوشیده نیست. در گنجینه‌های بدست آمده از جیحون ، همدان ، شوش و دورااوراپوس هنر ملیله کاری به چشم می‌خورد که در آنها نشان از مهارت استادکاران ملیله دیده میشود.
پس از دوره ساسانیان، دوره جدید در سرزمین ایران آغاز میشود، آن ورود اسلام به ایران است. درست بعد از زمان ساسانیان یعنی در حکومت سلجوقیان، آثار بسیار زیبایی از زیورآلات ملیله مشاهده میشود که گواه بر مهارت و تجربه هنرمندان است. وجود این آثار این ظن را قوی می کند که در زمان ساسانیان نیز ملیله وجود داشته و شاید تنها یک دوره رکود را طی کرده است و یا در زمان حمله اعراب به ایران به عنوان غنیمت جنگی مورد استفاده قرار گرفته است.
پروفسور آرتور اپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سال‌های پس از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن 12 میلادی اشاره کرده است . لازم به ذکر است تعداد و آثار باقی مانده از آن زمان بسیار اندک است از آنجا که اشیا ملیله از طلا و نقره ساخته می‌شوند و میتوان آنها را ذوب کرده و مجددا مورد استفاده قرار داد ، به همین جهت نیز آن اشیا به مرور زمان از بین رفته و هم اینکه نمونه‌های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده است. در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خورد‌های محلی ، ترک وطن کرده در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و بویژه شهر موصل اقامت گزیدند.
با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می‌رود هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم ه. ق در زنجان رواج دادند.
هنر ملیله کاری از سلجوقیان تا صفوی
پس از سلجوقیان و روی کار آمدن مغولها و پس از آن تیموریان، به دلیل جنگ و ناآرامی در سرزمین ایران، آثار کمی از این دوره‌ها مشاهده میشود. تا دوره صفوی که بازهم این هنر رونق یافته و نمونه بارز این هنر را در درب مدرسه چهارباغ اصفهان توسط عبداللطیف تبریزی و به دستور شاه سلطان حسین میتوان مشاهده کرد. به نظر میرسد این اولین باری است که ملیله در کاربردی به جز زیورآلات و با سطح وسیع تر به کار رفته و استادی را به نهایت خود رسانده است.
همچنین شاه عباس عده زیادی از ارامنه جلفای آذربایجان را به اصفهان آورده ، منطقه ای به نام جلفا را بنا نهاده و به ساخت مصنوعات فلزی و از جمله کمربندهای ملیله و . . . پرداختند . میتوان گفت عصر صفویه اولین باری است که ملیله در اصفهان مشاهده شده است .
با حمله افغان‌ها به ایران و روی کار آمدن افشاریان و زندیان ، این هنر زیبا و ظریف اصالت خود را حفظ کرده و به مرور بر ظرافت و زیبایی آن افزوده شده است و بستر لازم برای وجود آثار زیبا را در زمان قاجار فراهم کرده است.
دوره قاجار و هنر ملیله کاری
در دوره قاجار آثار زیبایی از هنرمندان زنجانی دیده میشود و آثار به جای مانده علاوه بر زیورآلات کاربردی دیگری مانند قلمدان، دوات دان، سینی ، سرقلیان و . . . است .
بعضی معتقدند که از زمان جنگ جهانی دوم تعدادی از هنرمندان زنجانی به اصفهان و تهران کوچ کرند و این هنر را به دیگر نواحی ایران بردند (در تهران بیشتر به صورت جواهرات و در اصفهان بیشتر در ساخت زیورآلات و ظروف نقره میباشد. ) اما وجود درب مدرسه چهارباغ حضور ملیله را در زمان صفوی در اصفهان نوید داده تا آنکه در زمان جنگ جهانی دوم این هنر به طور کامل در اصفهان مورد استفاده قرار گرفته است . درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات دقیقی در دست نیست و آثار باقی مانده ملیله بسیار اندک بوده و اکثرا متعلق به دو صده اخیر میباشد.
در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز درمورد فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه‌های فلز کاری است میتوان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد.
باتوجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان فلزکاری نیز که از صنعت پیشرفته هر یک از این تمدن‌هاست ، در این منطقه وجود داشته است. سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است به طوریکه (فردریک ریچارد)، مستشرق اروپایی، درسفرنامه خود می‌نویسد شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است. همچنین ساموئل گرین ویل بنجامین که در حدود سال (1883 م 1301 ه. ق) به ایران سفر کرده است در مورد صنعتگری در زنجان اطلاعات بیشتری می‌دهد
تکنیک و روش ساخت هنر ملیله کاری
«ملیله سازی» از جمله ظریف‌ترین رشته های فلزکاری و یکی از برجسته‌ترین صنایع دستی ایران است.
این هنر ظریف و زیبا با استفاده از مفتول های نازک طلا، نقره و در دوران معاصر مس، انجام می گیرد. در دوران گذشته با ذوب کردن و ریخته گری طلا و چکش کاری آن مفتول های نازکی از طلا با قطرهای متفاوت را به وجود می آوردند و سپس آن ها را به صورت ساده و یا دندانه دار (مضرس) که از تابیدن دو مفتول بین دو تکه چوب حاصل می شود، استفاده می کردند.
این مفتول ها را به ریزنقش های منحنی شکل در می آوردند و از کنار هم قراردادن آن ها فرم مورد نظر حاصل می شد که در انتهای کار، آن ها را به هم لحیم می کردند.
گاهی ملیله را روی صفحه ای از جنس خود مفتول ها می سازند و در این روش، فرم کلی ملیله حالتی مشبک ندارد و گاهی فقط با کنار هم قراردادن مفتول ها فرم مورد نظر حاصل می شود که در این روش باید مفتول ها را روی صفحه ای فولادی با استفاده از ماده ای چسبنده مانند موم کنار هم قرارداد و سپس آن را با پودر لحیم، لحیم کاری کرد.
در نهایت کار را از صفحه فولادی جدا کرده و اثری مشبک حاصل این تلاش است.
از دیگر تزییناتی که در کنار مفتول های ملیله ای کاربرد فراوان دارد، تزیینات جو دانه ای است که از کنار هم قراردادن گوی های کوچک فلزی حاصل می شود.
با پیشرفت تکنیک ملیله در ساخت مفتول ها با قطرهای مختلف و همچنین رواج فرم ها و ریز نقش های متنوع، تزیینات جودانه ای کم رنگ تر از زمان گذشته می شود و هنرمند سعی می کند از مفتول های نازک در کار استفاده بیشتری کند.
ابزار هنر ملیله کاری
ابزار کار ملیله کاریشبیه به ابزار و آلات زرگری است.برای ساخت و تهیه آثار ملیله ابتدا باید نوار ملیله را از جنس طلا ،مس و یا نقره تهیه کرد و با عبور شمش یا مفتول نقره از دستگاه نورد حدیده ، مفتول مورد نظر را به دست آورد.بعد از آن نوبت به ساخت ملیله میرسد.
در این مرحله ابتدا یک صفحه ی مستطیلی با جنس و ابعاد متفاوت از صفحه ی مفتولی تهیه شده از مرحله نخست تهیه کرده و یک سطح آن را آغشته به موم میکنند به نحوی که لایه ای به ضخامت ۳تا۴میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند حال یک قالب متناسب با شکل محصول موردنظر بریده و روی صفحه ی مسی قرار داده سپس نواری را که پهنایی بیش از نوار میله دارد در اطراف قالب گذاشته تا شکل قالب را به خودگرفته و درون موم قرار بگیرد.
سپس دیواره های بعدی کار را از جمله قسمت های میانه و سطوح را با نقوش ملیله که قبلا توسط دست یا ابزاری ظریف با نوار ملیله ساخته شده است پر میکنند بعد با مفتول های فولادی بسیار ظریف این نقوش ملیله را می بندند تا به هم نخورند .حال نوبت به ذوب موم رسیده است برای اینکار اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه ی زیرین خود جدا کرده و روی سطحی صاف و هموار قرار میدهند .
سپس مقداری از مخلوط براکس و براده ی نقره روی آن ریخته و شعله گاز را روی آن حرکت میدهند به این کار لحیم کاری گویند چون در اثر این کار گرده لحیم ذوب شده و سبب اتصال نقش های کوچک با یکدیگر و با دیواره نقش میشود.
درمرحله آخر عمل آتش کاری را انجام میدهندتا کلیه قطعات توسط گرده ی لحیم به یکدیگر وصل شوند
سپس سیم های فولادی را از آن جدا کرده و آن را داخل محلول رقیق اسید سولفوریک یا محلول حاوی راغاب که ترکیبی از زاج سفید و آبی است می جوشانند تا لکه های اضافه ی نقره از بین برود و در انتها با برس های سیمی ظریفی آن را پاک میکنند و برای از بین رفتن ناهمواریهای ایجاد شده روی آن را سمباده میکشند.
تاریخچه ی هنر ملیله کاری در زنجان
در رابطه با تاریخچه ی ملیله در زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست اما میتوان بر دو طریق به قدمت این هنر ارزشمند پی برد :
- نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفرکرده و از زیبایی هنر ملیله یادکرده اند .
- آثار باقی مانده بسیار اندک که اکثرا متعلق به دوسده ی اخیر میباشد .
در کتب تاریخی که به زنجان اشاره کرده اند بیش از هرچیزی از صنعت فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجایی که هنر ملیله کاریشاخه ای از فلز کاری است میتوان آن را در مسیرفلز کاری جست و جو کرد.
فلز کاری در شهر زنجان در دوره های هخامنشان ،اشکانیان و ساسانیان از پیشرفت و رونق بسیاری برخوردار بوده است.سابقه ی کار ملیله در زنجان از قرن دهم ه.ق به بعد روشن است.به طوریکه فردریک ریچارد،مستشرق اروپایی در سفرنامه ی خود می نویسد:
(شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره و ملیله سازی این شهر پر زرق و برق است).ملیله کاریتا قبل از دوره پهلوی به عنوان هنر دستی، تنها در این شهر معمول بوده ولی با حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از این هنرمندان به شهرهای اصفهان،تهران و سایر نقاط کشور این هنر رواج یافت.سرویس های چایخوری و شراب خوری و جعبه ی جواهرات و دسته های چاقو عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند.
شاید بتوان رونق این هنر را در زنجان ،متعلق به دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثار برجای مانده از دوره ی صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.
تفاوت هنر ملیله کاری زنجان و اصفهان
در حال حاضر هنر ملیله کاری در تهران و زنجان توسط صنعتگران ملیله کار که بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند رواج دارد .
لازم به ذکر است که این حرفه به صورت محدود در شهرهای اصفهان و تبریز نیز رواج یافته است ولی به دلیل اصالت نقوش و ظرافت منحصر به فرد، ملیله کاری زنجان از کیفیت بالاتری نسبت به ملیله کاری اصفهان برخوردار است به طوریکه از دیگر تفاوت های ملیله سازی زنجان و اصفهان میتوان به تفاوت از لحاظ ساختاری و عیار نقره مصرفی اشاره کرد
چرا که عیار مصرفی نقره در اصفهان ۹۰-۹۵است در حالیکه عیار مصرفی زنجان ۹۹/۹معروف به عیار۱۰۰است و به لحاظ کیفیت ساخت،ملیله اصفهان نقش های بزرگتری نسبت به ملیله زنجان که از ظرافت کاری و نقوش ریز و زیبا طراحی شده است دارد ،پس از این رو با ظرافت کاری ملیله زنجان برابری نمیکند
آموزش گام به گام ملیله کاری
قبل از شروع به انجام هر کاری باید ابزار و وسایل مورد نیاز آن را آماده کنید تا بتوانید شروع به کار کنید.
معرفی ابزار ملیله سازی•
کوره
کوره هایی با تنوع زیاد وجود دارند که برای ذوب کردن، لحیم کاری فلز و حرارت دادن استفاده می شوند؛ از این کوره ها می توان به کوره گازی، کوره اکسیژن و گاز، کوره سرپایی با دم برقی، کوره الکتریکی، کوره بنزینی، کوره زغالی و کوره زمینی اشاره کرد.
-
بوته
برای ذوب نقره نیاز به ظرفی داریم که در برابر حرارت بالا مقاوم باشد که این ظرف دارای این ویژگی می باشد.
-
رژه یا ریچه
یک قالب آهنی دسته دار می باشد که که در قطر های مختلف برای اینکه نقره به حالت شمش یا مفتول در بیاید، استفاده می شود؛ دونوع از ریچه وجود دارد: ریچه ورق، ریچه مفتول
-
دستگاه نورد
برای اینکه بتوان ورقه ها و مفتول های نقره را به ضخامت و اندازه دلخواه در بیاوریم به این دستگاه نیاز داریم که در دو نوع برقی و دستی موجود می باشند.
دستگاه نورد
-
حدیده
برای تهیه مفتول ها با قطر های متفاوت از صفحه ای فلزی با سوراخ هایی با اندازه مختلف استفاده می شود که حدیده نام دارد که این ضفحه ها در دو نوع حدیده گرد تکی و حدیده صفحه ای هستند.
-
چرخ حدیده
برای اینکه بتوانیم مفتول های نقره را در اندازه های مختلف نازک کنیم و به سیم های مورد نظر تبدیل کنیم به این چرخ برای کشش مفتول ها نیاز داریم که دو نوع برقی و دستی آن موجود می باشد.
-
میکرومتر
برای اندازه گیری ضخامت و قطر مفتول ها به این دستگاه احتیاج داریم که در دو نوع دیجیتالی و دستی موجود هستند.
-
دستگاه
هفت هشت یا چرخ دندانه
همان گونه که از اسمش میتوان متوجه شد با استفاده از آن دیوار های ظریف نقره را به صورت دندانه (هفت هشت) در می آورند.
-
تخته تاب
این تخته به صورت دو قطعه چوب با مقطع مستطیل می باشد که برای تابیدن مفتول های فلزی به استفاده می شود.
-
ماشین ملیله
دستگاهی برای تبدیل نوار ملیله به فرم ماشین ملیله است
آینه سوهان(مصقل
به منظور براق کردن نقره استفاده می شود و به هیچ عنوان زبری ندارد.
مراحل کار
- آماده کردن ابزارها و وسایل
- ذوب کردن فلز مورد نظر و ایجاد شمش
- مفتول کشی و نورد کاری در اندازه های متفاوت و لازم
- آماده کردن قالب و زیر کار
- اسکلت بندی تمام کار با مفتول های مربوطه
- شروع به ساخت نقش های ریز ملیله
- پر کردن فضا های خالی بین اسکلت اصلی کار با نقش های ملیله
مراحل کار
- چک کردن نهایی کار یا همان خامه گیری و اطمینان حاصل کردن از نبودن فضای باز بین ملیله ها
- بستن مفتول ها روی کار برای آماده شدن به منظور جوش کاری
- جوش کاری ملیله
- افزودن قطعات ریخته گری به علاوه جوش کاری
- تمیزکاری به همراه ذوغاب کاری
- صیقل دادن کار
- آخرین تمیز کاری محصول
ملیله کاری با کاغذ
ملیله با کاغذ یا کویلینگ یکی از ساده ترین، ارزان ترین و در عین حال زیباترین صنایع دستی است که هرکسی به خصوص خانم ها با کمی خلاقیت می توانند بهترین آثار این هنر را خلق کنند. قرقره یکی از ابزارهای مهم برای ساخت کاغذ دیواری است که در اصل به آن رول کاغذی می گویند که با ابزاری به نام پین پیچ جمع می شود. بعد از اینکه این کلاف ها با دست ساخته شدند، این قسمت های مختلف به هم چسبانده می شوند و شکل ها و نقش های بسیار زیبایی مانند گل، حروف انگلیسی و … به دست می آید.
ملیله کاری با کاغذ
ابزارهای مورد نیاز ملیله کاغذی یا کوئیلینگ
کوئیلینگ یکی از ارزان ترین هنر های دستی است که هر شخصی با استفاده از خلاقیت خود می تواند آثار باور نکردنی را خلق کند؛ برای اینکه بتوانید یک ملیله کاغذی بی نظیر را بسازید به موارد زیر نیاز دارید:
- یک نوار کاغذی که اصولا از جنس اشتنباخ و یا فابریانو می باشند.
- چسب مایع با کیفیت برای چسباندن قطعات کار.
- رول پیچ، قیچی، قلم شکاف دار، قلم سوزنی، شابلون و تخته
ابزارهای مورد نیاز ملیله کاغذی یا کوئیلینگ
اینن نکته را نباید فراموش کرد که ابزار و وسایلی که در قسمت قبل گفته شد برای کسانی است که در این کار حرفه ای و متخصص می باشند،اما اگر شما تازه شروع به کار کرده اید و کار کردن با این همه ابزار برای شما دشوار است، می توانید با داشتن کاغذ و چسب و قیچی به خواسته دلخواهتان برسید.
نحوه نگهداری از ظروف ملیله
- برای شستشوی ظروف ملیله بایستی با آب سرد و مایع ظرف شویی شسته شوند ولی توصیه می شود مواد اسیدی به ظروف ریخته نشود و در صورت ریختن چایی فورا شسته شود.
- همچنین از فشار غیرمتعارف به ظروف ملیله سازی شده خودداری شود. در این صورت تا سالیان متمادی ظروف ملیله قابل استفاده خواهند بود و هیچ مشکلی برای آنها ایجاد نمی شود.
آخرین دیدگاه‌ها