تاریخچه هنر شیشه گری

شیشه‌ها بخش مهمی از زندگی روزانه‌ي ما را تشکیل می‌دهند. از خاطرات بچگی‌هایمان و شیشه‌های رنگی درب خانه‌ی مادربزرگ گرفته تا انواع گلدان و ظروف شیشه‌ ای که امروزه از آنها استفاده می‌کنیم.

انسان بعد از عصر حجر به دوران باستان گذر کرد . تمامی تمدن های مهم از اواسط هزاره دوم قبل از میلاد وارد دوران باستان شدند. دوران باستان در سال ۴۲۶ تمام شد.

در دوران باستان انسان ها در کناره شرق دریای مدیترانه ، مصر ، سوریه و بین النهرین تجارت سنگ طبیعی شیشه را انجام می دادند و از سنگ طبیعی شیشه برای ساخت انواع منجوق و مهره و قعات نوک تیز برای شکار و دفاع استفاده می کردند.
در این دوران ذوب شیشه را ساکنین بین النهرین و تمدن های اطراف آن انجام می دادند. در ابتدا کیفیت شیشه ها بسیار پایین بود و پر از دانه های ذوب نشده و رنگ کدر داشت. ولی به مرور کیفیت شیشه ها بالا رفت و کیفیت ذب بهبود یافت و تولید شیشه های مصنوعی و منجوق و مهره در زمان تمدن های اولیه باستان رواج یافت. با بررسی تاریخچه شیشه‌گری در جهان می توان به پیدایش و گسترش هنر شیشه‌ گری در ایران نیز پی برد.

شیشه های اولیه

تاریخ استفاده از شیشه طبیعی بیش تر به ساخت مهره و منجوق های تزیینی و قطعات نوك تیز برای نیزه های چوبی مربوط می گردد. قدیمی ترین شیشه به دست آمده به صورت مهره تزیینی، واقع در دلتای رود فرات مربوط به هزاه سوم پ.م. است. كهن ترین شیشه های ساخته شده، در آسیای باختری به دست آمده و متعلق به آلالاخ، نوزی، آشور و تل ال ریما است كه تاریخ آن را هزاره دوم پیش از میلاد دانسته اند.

فینیقی ها كه بازرگانان عهد باستان بودند و از طریق دریا تجارت می كردند، تاجران عمده سنگ طبیعی شیشه در آن دوران بودند كه بیش تر از مناطقی چون سیسیل و یا كارتاژ سنگ طبیعی شیشه را با كشتی و قایق به نقاط مختلف حمل می كردند.

تحولات شیشه گری

تحولات عمده ای كه در این دوره در ارتباط با صنعت شیشه اتفاق افتاده است می توان به شرح زیر خلاصه كرد :

ساخت شیشه مصنوعی از ذوب مواد اولیه آن در حدود 2500 سال قبل از میلاد است.

شیشه سازان بین النهرینی در 1500 پ.م. موفق به ساخت ظروف شیشه ای به روش قالب های ماسه ای شدند.

در اوایل قرن اول میلاد ، بزرگترین انقلاب در شیشه سازی توسط سوریه ها در شهر صیدون انجام شد و آن روش دم یا فوتی می باشد.

اختراع لوله دم در سال 50 قبل از میلاد باعث تحول شیشه گری و ارزان تر شدن تولیدات شیشه و افزایش تولیدات و در مجموع کنترل هزینه ها گردید. این اختراع د ررم باستان صورت گرفت و در مناطق حوزه مدیترانه شرق و لوانت گسترش بیشتری پیدا کرد.

قطب های اصلی شیشه گری

قطب های اصلی شیشه سازی این دوره ونیز (ایتالیا) اسكندریه (مصر) و دمشق در سوریه بودند. ولی سایر قطب های قدیمی این صنعت یعنی بین النهرین در ایران نیز كم و بیش فعال بودند.

استفاده های آگاهانه از اكسید های فلزی و بویژه ابداع شیشه های اوپال و رومی از دستاوردهای مهم شیشه سازان این عصر در ارتباط با تركیب بندی و مواد سازنده شیشه است.

شیشه‌گری در ایران باستان و سیر تحول آن تا به امروز

تاریخچه شیشه در یونان هم شکل گرفت. با پیدایش دو تمدن جدید یونان و ایران، شیشه‌سازی از نینوا به ایران و از مصر  به یونان انتقال یافت و در شرق عصر شیشه‌های ایرانی در روند تحولات تاریخی صنعت شیشه متمایز با از روندهای قبلی ظاهر گشت.

صنعت شیشه سازی ایرانی در این زمان گسترش یافت و پویش جدیدی را در شیشه‌سازی شرق آغاز کرد. اقوام آریایی منطقه خوزستان و ایلام که همسایه‌ی بین‌النهرین بودند، از مدت‌ها پیش یعنی هزاره دوم قبل از میلاد و به ویژه در زمان امپراتوری ایلام که مرکز آن شوش بود با شیشه آشنا و از آن استفاده می‌کردند.

با سقوط شهر نینوا که بزرگترین شهر شیشه سازی در بین النهرین بود ، صنعت شیشه سازی از نینوا به ایران منتقل شد.

در تپه‌های خرابه‌های تاریخی چغازنبیل و و نیز در معابد مذهبی این ناحیه زیگورات که بین سال های ۱۲۴۵ تا ۱۲۶۵ قبل از میلاد ساخته شده مقدار زیادی مهره‌های استوانه‌ای شیشه‌ای که آبی تیره هستند پیدا شده که امضای شیشه‌گران کاسیتی و ایلامی بر روی آن‌ها می باشد

ار قلعه وتی در منطقه دیلمان تعدادی مهره و منجوق پیدا شده است که ساخت مهره های سفید ایرانی در قرن اول تا سوم میلادی بوده است.

در عصر ساسانی مهره های رنگین و تراش دار ومهره های دو قلو وجود داشتند و علاوه بر مهره انواع آویزهای گوش ، گردن ، لباس و اشکال مختلف انسان و حیوان ساخته می شدند.

در حوالی سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۱۰۰ قبل از میلاد تعدادی ظروف شیشه ای را باستان شناسان کنکاش و پیدا کردند اما روی این ظروف شیشه ای امضای شیشه گران سوری را دارد و با قعطیت نمی توان زمان آغاز ساخت ظروف شیشه ای را بدست آورد. با قطعیت نمی توان آغاز تاریخچه شیشه در ایران را تخمین زد.

درمنطقه‌ی مارلیک دو ظرف شیشه‌ای موزاییکی به‌دست آمده که قدمت آن‎‌ها به حدود ۱۲۰۰ الی ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد.

در خرابه‌های تخت‌جمشید ظروف شیشه‌ای به‌دست آمده شامل آبخوری، کاسه، بشقاب، پیاله‌ی شراب و یکسری ظروف شکسته که بازسازی آن‌ها ، اکثر طرح و نقش خود را از ظروف فلزی برجسته گرفته‌اند.

بعضی از اقوام آریایی همچون قوم مارلیک که در دامنه‌های شمالی کوه البرزو در کناره‌های سپید رود و یا سواحل جنوبی دریای خزر مستقر شدند، آنها با منابع طبیعی دسترسی داشتند ، دسترسی به معادن طلا ، نقره و مس موجب رشد آنها در فرهنگ و هنر و صنعت گردید و آنها از ثروت بالایی برخوردار شدند. و در سطح بالایی از صنعت و هنر قرار گرفتند.

شیشه گری ایرانی دارای نوعی هویت مستقل بوده و در کارهای تزئینی و هنری تاثیر عمیقی در تاریخ داشته است. طرح ترنج که در ظروف فلزی مارلیک وجود داشته در ظروف شیشه ای ایرانی هم وجود داشته است.

در زمان هخامنشیان صنعت شیشه سازی وضعیت روشنی نداشته است و محل ساخت این ظروف را نمی توان مشخص کرد .

یکی از مهمترین مشکلات در تاریخ صنعت شیشه در ایران آن است که اشیا شیشه ای قدیمی یا اکثرا به سرقت رفته اند و یا توسط کشوهای مختلف وسارقان عتیقه از کشور خارج شده است و نمی توان تسلسل تاریخی این صنعت را مشخص کرد.

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و تجاری که داشته پل ارتباطی در دنیای باستان بوده است . ورود شیشه های سوری و مصری و بین النهرین به ایران موجب تاثیرات متقابل دو فرهنگ می شود ۹۵ درصد شیشه های ایرانی در موزه های خارج قرار دارند.

امپراتوری باستانی ایران با حمله اسکندر فروپاشید، ولی پس از پایان دوره‌ی هلنی و سقوط سلوکیه به دست اشکانیان، با گسترش جغرافیایی صنعت شیشه رو‌به‌رو هستیم، به‌ویژه آن که با ایجاد جاده‌ی ابریشم، ایران محل تلاقی شرق و غرب و بر سر راه تجاری امپراتوری روم و چین قرار گرفت.

کنکاش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که تولید اشیا و ظروف شیشه‌ای در شمال، شمال شرقی، غرب و به ویژه نواحی قدیمی دجله و فرات از نظر کمی و کیفی به حد بالا می‌رسد و شیشه‌ی ایرانی بازار نسبتا خوبی را در چین، ژاپن و اکثر کشورهای خاور دور به‌ دست می‌آورد. البته از نظر شکل و شیوه‌ی کار، شیشه‌ی ایرانی هماهنگی و همسانی زیادی با شیشه‌های رومی دارند و این نشانه‌ی آن است که آمیزش فرهنگی از یکسو و رقابت تجاری از دیگر سو، بین این دو امپراتوری کاملا وجود داشته است.

در زمان ساسانیان ، تراش شیشه به اوج خود رسید و ظروف تراش‌دار ایرانی به شرق و غرب صادر می گشت. در موزه های بزرگ دنیا ،نمونه‌های فراوانی از این ظرف تراش‌دار نگهداری می‌شوند و از الگوهای انحصاری شیشه‌ی ایرانی در عصر باستان به حساب می‌آیند.

شیشه‌گران ایرانی برای ساخت شیشه از روش‌های تزئینی خاصی استفاده می کردند.به همین دلیل در شرق و غرب تقاضای شیشه ایرانی زیاد بود و در آن زمان مقبولیت بیشتری در جهان داشت.

شیشه گری بعد از پیدایش اسلام

مهم ترین تحول اجتماعی قرن هفتم میلادی پیدایش اسلام و فرهنگ خاص آن بود كه با تسلط بر جهان و بویژه اسكندریه ، دمشق و بین النهرین شیشه سازی وارد مرحله تحول جدیدی گردید و در تاریخ شیشه سازی شرق ، این دوره به شیشه های عصر اسلامی معروف است.

شیشه گری عصر اسلامی

یکی از سبک‌های مهم در تاریخچه شیشه گری در ایران و جهان، سبک اسلامی است. می‌دانیم قرون سوم و چهارم هجری قمری از دوره‌های طلایی تمدن اسلامی شمرده می‌شوند و این پیشرفت را حتی می‌توانیم در هنر‌هایی همچون شیشه گری نیز ملاحظه کنیم. تعدادی از ابداعات شیشه گران اسلامی عبارت‌اند از:

۱. ابداع روش « شیشه چرخی» در قرن ۷ میلادی برای تولید شیشه‌ی تخت

۲. ابداع روش‌های تراش عمیق بر روی شیشه برای ایجاد تصاویر زیبا

۳. ساخت تنگ‌های شیشه‌ای، ظروف درب‌دار، حباب‌های روشنایی و ظروف پایه‌دار

۴. تلفیق هنر شیشه گری و میناکاری برای مطّلا کردن ظروف شیشه‌‌ای

تصویر بالا مربوط به ظرف شیشه ای قرن سوم و چهارم هجری قمری می باشد. محل کشف این ظرف باستانی ایران و محل نگهداری آن موزه هنر لا آنجلس است.

دستاورد های شیشه سازی عصر اسلامی

موارد زیر مهم ترین دستاورد های شیشه سازی عصر اسلامی محسوب می شود :

• ابداع روش شیشه چرخی برای تولید شیشه تخت كه توسط سوری ها در حوالی قرن هفتم میلادی صورت گرفت .
• تراش عمیق كه بنای تصویر نگاری بر روی شیشه است .
• تنگ های شیشه ای با گردون دراز و باریك.
• ساخت ظروف درب دار و پایه دار.
• تحول در شكل و شیوه مینا كاری و استفاده از لعاب براق و مطلا كردن و ساخت شیشه های مینایی، پیدایش كاربرد های جدید
• شیشه ای برای ساخت حباب روشنایی لوستر و بطری.

شیشه گری اواسط قرن 16 : رواج در اروپا و ابداعات در ونیز

از اواسط قرن 16 میلادی به بعد به دلیل تحولات و تجرد طلبی غرب، ركود شیشه سازی شرق آغاز شد و اروپا به تولید كننده عمده شیشه و در راس آن ها ونیزی ها به پیشگام تحولات و ابداعات صنعت شیشه تبدیل شدند. حتی شكل ها و تزئینات بیان گر عصیان طلبی و تجرد طلبی در اروپاست.

تحولات شیشه گری اواخر قرن 19 : استفاده از ماشین برای تولید شیشه

شیشه سازی در اروپا گسترش جغرافیایی زیادی كرد و در اسپانیا، آلمان، چك و اسلواكی و انگلستان رواج یافت. انواع شیشه های سربی و بروسیلیكات ابداع شد و در آخرین مرحله از گسترش جغرافیایی این صنعت از اروپا به امریكا انتقال یافت و نهایتا در اواخر قرن 19 استفاده از ماشین برای تولید شیشه وارد این صنعت شد و تحولات بنیادین در كوره ها و ماشین ها در فرآیند تولید شیشه صورت گرفت.

شیشه گری در قرن بیستم : خطوط تمام اتوماتیك تولید شیشه

در قرن 20 شاهد ساخت خطوط تمام اتوماتیك تولید شیشه هستیم، ماشین های شیشه سازی به صورت اعجوبه های الكتریكی – مكانیكی با سرعتی زیاد وارد بازار شدند.

كوره های تولید ظروف شیشه با قدرت ذوب صد هزار تن در سال تجلی با شكوه همان رویای شیشه سازان عصر باستان است كه برای ساخت یك ظرف ساده شیشه ای قرن ها اندیشه انسانی خود را در كوره های كوچك كارگاهی خود سوزاندند.

ٰتاریخچه شیشه گری در ایران

قدمت ظروف شیشه‌ای در ایران به شکل‌گیری اولین تمدن‌ها باز می‌گردد. در جدول زیر می‌توانید به تفکیک دوره‌ی تاریخی انواع شیشه‌ و شیشه‌ گری در ایران را رصد کنید:

همین‌طور که مشاهده می‌کنیم با مدرن شدن جهان، شیشه‌گری دستی به مرور افول پیدا کرد. با این حال هنوز هم در برخی شهر‌های ایران و جهان (مانند تهران، اصفهان، شیراز و ونیز در ایتالیا) شاهد وجود و فعالیت این کارگاه‌ها هستیم.

مواد مورد استفاده در ساخت شیشه

در روش دستی ساخت انواع شیشه مواد و ترکیبات گوناگونی دخیل هستند. هرچند که پایه و اساس تشکیل هر گونه شیشه‌ای، وجود ماده‌ای به نام سلیس و مشتقات آن است. برای مایع و روان کردن سنگ‌های چخماق یا چینی از عناصر ذوب کننده‌ای مانند سولفات، کربنات و استات سدیم استفاده می‌شود تا نقطه ذوب سلیس پایین آمده و حالت روان پیدا کند.

موادی مانند کلیسم کربنات کمک می‌کند تا در مرحله‌ی ذوب شدن، سلیس و ترکیبات سدیم به خوبی مخلوط شوند.

ابزار شیشه گری

• میله‌ی دم (بوری)
• سنگ کار
• قاشق چوبی
• دستگاه آب
• قالب تخته
• قیچی
• تیغ
• و…

صنایع دستی شیشه ‌ای

شاید بتوانیم همان ظرف اولیه‌ای که از کارگاه شیشه گری بیرون می‌آید را به نوعی یک صنعت دستی بدانیم. اما هنرمندان با ذوق کشورمان همواره کوشیده‌اند با تلفیق انواع هنرها با یک‌دیگر، اشیائی چند برابر زیباتر تولید کنند. در ادامه برخی از این هنر‌هایی که در آنها از شیشه استفاده می‌شود را به شما معرفی خواهیم کرد:

نقاشی روی شیشه

ویترای یا شیشه‌ی نقشینه یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی در جهان است. در این هنر با استفاده از ابزار و رنگ‌های مخصوص نقوش زیبایی بر شیشه‌ها کشیده می‌شوند و بعد با قرار گرفتن در کوره رنگ و طرح آنها تثبیت می‌شود. کاربرد این نوع شیشه‌ها در معماری و چینش دکوراسیون داخلی بسیار مشهود است.

شیشه گری مینیاتور

یکی دیگر از هنرهای بسیار زیبا که بیشتر تاکید بر ساخت شیشه دارد تا پرداخت آن هنر شیشه‌ گری مینیاتور است. اشیاء خلق شده در این رشته همگی برای ما آشنا هستند اما ابعادی بسیار ریز و میناتوری دارند و به عنوان وسیله‌ای دکوری به کار می‌روند.

چاپ دستی روی شیشه

مونوپرینت یا چاپ روی شیشه شیوه‌ای از تصویرگری دستی است که در آن هنرمند با استفاده از سطح صاف و صیقلی شیشه بر روی کاغذ طرح خود را به زیبایی چاپ می‌زند.