صنایع دستی چوبی یکی از صنایع ظریف و جذاب صنایع دستی است که هر کسی با دیدن آن به هنر و زیبایی آن پی می برد. یک اثر ظریف و زیبای چوبی که با دست خلق شده است، تا سالها نشان دهنده ذوق آفریننده آن است و از آنجایی که مواد اولیه ی آن که چوب است در بخشهایی از ایران به فراوانی و به طور طبیعی وجود دارند، این روزها آموزش صنایع دستی چوبی ساخته شده ازساقه ی درختان نیز مورد استقبال قرار گرفته است.
شنیدن واژه‌ی صنایع دستی با چوب برای همه‌ی ما بسیار آشنا است. وقتی می‌گوییم چوب ذهنمان در سر تا سر زندگی می‌چرخد و نمونه‌های مختلفی را به یادمان می‌آورد: درب‌های قدیمی و سنتی چوبی، تنه‌ی درختان بلند قامت و سبز، رنگ زیبای چوب خاکستر شده در کنار یک آتش و چای عصر گاهی و… . چوبها همواره در زندگی ما نقش پررنگی را داشته‌اند، چه از لحاظ کاربرد ( اولین خانه‌ها و اشیاء ابتدایی مورد نظر از جنس چوب بوده‌اند) و چه از لحاظ زینتی و تولید اشیاء فوق العاده از چوب.
انواع مختلف آثار هنری چوبی
با توجه به استفاده از رو‌ش‌های گفته شده هنرهای سنتی به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند از جمله
- معرقکاری
- نازک‌کاری
- خاتم‌کاری
- خراطی
- منبت‌کاری
- سوخته کاری
آموزش صنایع دستی چوبی منبت کاری
مراحل کامل منبت کاری
1. طراحی نقشه و انتخاب طرح
یک اثر هنری از هر نوعی که باشد، نیاز به نقشه و طرح اولیه دارد. نقشه‌ی منبت ، به وسیله‌ی طراح هنرمند، طراحی و کشیده میشود. طراحی منبت، بستگی به سلیقه طراح آن دارد و می‌تواند از طرح‌های گل دکوراتیو، طرح‌ها اسلیمی، خطوط و موارد دیگر باشد.
2. انتخاب چوب برای انجام منبت کاری
انتخاب چوب منبت کاری ، دشواری‌های مخصوص به خود را دارد زیرا در دوام و کیفیت نهایی اثر و همچنین زیبایی آن نقش عمده‌ای دارد. چوبهایی که بافت نرم و سبکی دارند، اصلا مناسب برای منبت کاری نیستند. برای انجام منبت کاری، باید از چوبهایی استفاده شود که بدون گره بوده و بافت ریز، متراکم و سنگین داشته باشند تا بتوانند ضربات مغار و چکش را تاب بیاورند و در حین انجام کار، نشکنند. همچنین بهتر است چوب انتخابی در اصطلاح، راست‌تار باشد. چوب راش، گردو و گلابی، از بهترین چوبها برای انجام کار منبت هستند.
رگه‌های طبیعی که در چوب وجود دارد، در زیبایی اثر منبت، نقش عمده‌ای دارد. وجود این رگه‌ها کمک می‌کند که کار منبت طبیعی‌تر و زیبا‌تر به چشم بیاید و چنانچه از آنها به صورت درست و مناسب استفاده شود، باعث ایجاد خطوط سایه و روشن زیبایی در کار میشود.
انتخاب جهت چوب در چوبهای طرح‌دار و رنگی ، آیتم دیگری است که منبت کار باید به آن توجه ویژه‌ای نشان دهد.
3.انتقال طرح بر روی چوب
در این مرحله شخص منبت کار، باید طرح کشیده شده را بر روی چوب منتقل کند تا بتواند، طرح را از دل چوب جدا نماید و در واقع قسمت‌های اضافی آن را حذف کند.
4. آماده‌سازی چوب
اگر چوبی که برای منبت کاری انتخاب شده، زیادی سفت و سخت باشد، ممکن است لازم باشد منبت کار، سطح آن را با کمی نفت، نرم‌تر کند تا کار برای انجام منبت کاری آسان‌تر شود. برای این منظور، سطح چوبی را که قرار است منبت کاری بر روی آن انجام شود را مقداری نفت می‌زنند و به آن مدتی زمان می‌دهند، تا چوب نرم شده و برای کار آماده شود.
5. جدا سازی طرح از زمینه
در ابتدا لازم است با مغارهای درشت، اطراف طرح باربرداری شده و از زمنیه جدا شود. باربرداری و جدا سازی طرح از زمینه، ابتدا با مغارهای درشت و سپس با مغارهای ظریف انجام میشود. استادان کار، هر چه به طرح اصلی نزدیک‌تر می‌شوند، از مغارهای ظریف‌تری استفاده می‌کنند تا به طرح آسیبی نرسد. بعد از آنکه اطراف طرح به طور کامل خالی شد و طرح از زمینه جدا شد، زمینه را با مغار تخت، صاف و یکنواخت می‌کنند.
6. انجام طرح منبت بر روی چوب
پس از آنکه طرح مورد نظر، به طور کامل از زمینه جدا شد، با استفاده از مغارها و ابزارهای مختلف، به انجام طرح و فرم‌دهی چوب پرداخته و آن را تزئین می‌نمایند.
7. پرداخت منبت
پس از انجام کار، سطوح اثر سمباده‌کشی میشود تا صاف و یکنواخت شود و سپس رنگ میشود. البته این مرحله را معمولا رنگ‌کاران انجام می‌دهند، اما در هر صورت کار منبت، لازم است به وسیله‌ی سمباده صاف و سپس رنگ شود که به آن پرداخت گفته میشود.
آموزش صنایع دستی چوبی خراطی
خراطی از لغت تازی “خرط” گرفته شده است که به معنی تراشیدن چوب و برابر ساختن آن است.(ملایی اونجی،۱۳۸۸/آ:۵). براین اساس خراطی عبارت است از شکل‌دهی به چوب از طریق تراش دادن آن. این کار با استفاده از دستگاه خراطی، که پیش از این دستی بود اما امروزه با استفاده از نیروی برق کار می‌کند، انجام میشود.
«خراطی عبارت است از هنر تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دَوَرانی دستگاه خراطی »(یاوری،۱۲۳:۱۳۹۱). در هنر خراطی شیوه اصلی کار بدین صورت است که هنرمند یک قطعه چوب یک‌تکه را به بازوهای دستگاه خراطی حول یک محور افقی وصل می‌کند. دستگاه خراطی قطعه چوب را به صورت دَوَرانی حول محور اش می چرخاند. زمانی که قطعه‌چوب بسته شده به دستگاه خراطی در حال چرخیدن است، هنرمند با اسکنه و مُغار قسمت‌های اضافه آن را بر می‌دارد.
حاصل کار یک اثر چوبی مُدّورِ متقارن مانند پایه مبل یا یک کاسه خواهد بود. مهارت دست هنرمند و تمرکز او در این هنر بسیار اهمیت دارد که چگونه و چه اندازه مغار را روی چوب درحال دَوَران و چرخش، حرکت بدهد تا اثری منظم، زیبا و یکدست و یکنواخت خلق شود. در این هنر هدف بیشتر تولید محصولی ساده و کم‌پیرایه است. عامل تزئین نقوش و رگه‌های طبیعی خود چوب بوده که هنرمند با مهارت و دانایی نسبت به جهت برش، آنها را پدیدار می‌سازد.
ابزار عمده خراطی، دستگاه خراطی، انواع مغار، اره نواری، سه نظام و سمباده است. مغار نقش مهمی در خراطی دارد.
مغارها و ابزارهای تراشنده که دارای دسته و تیغه ای بلند برای کنترل بهتر بر روی دستگاه هستند، در سه دسته زیر قرار می‌گیرند:
- مغارهای تراش(فرم دهنده) که عملیات باربرداری را بر عهده دارند
- مغارهای پرداخت کننده (اسکنه ها)
- مغارهای جدا کننده.
مراحل کار خراطی
- برای کار ابتدا چوب متناسب با اندازه و فرم محصول مورد نظر انتخاب و به وسیلۀ اره نواری بریده میشود.
- سپس قطعۀ بریده شده به دستگاه خراطی بسته میشود.
- دستگاه خراطی دو بازو به نام نیش و مرغک دارد که کار میان آن دو قرار می‌گیرد
- در حالی که توسط نیروی الکتریسیته دستگاه قطعه حول یک محور در حال چرخش است
- خراط با قلم قسمت‌های لازم را می‌تراشد.
- برای ساخت ظرف‌های توخالی که داخل آنها نیز به تراش احتیاج دارد، قطعه چوب را به سه‌نظام می‌بندند که قطعه تنها از یک سر به آن متصل میشود
- به این ترتیب می‌توانند از سر دیگر، که رو به بیرون است، داخل آن را خالی کنند.
- پس از تراش لازم محصول به‌دست آمده را از دستگاه باز کرده و با سوهان و سمباده سطح آن را پرداخت می‌کنند.
- در مرحله آخر برای اینکه ظرف ساخته شده نسبت به حرارت و رطوبت مقاوم‌تر گردد، روی آن را سیلر و کیلر می‌زنند و یا با پلی‌استر و یا روغن جلا می‌پوشانند.
نکات مهم که هر خراط باید بداند
1.ابزار همیشه باید با تکیه‌گاه ابزار ارتباط داشته باشد
زمانی که دستگاه خراطی در حال کار بوده و قطعه چوب روی آن قرار دارد، ابزارهایی که دراین بین استفاده می‌شوند حتماً باید با تکیه‌گاه ابزار ارتباط داشته و روی آن قرار بگیرد. هیچ مسئله‌ای با عنوان خراطی ایمن و آزاد وجود ندارد. به طور ایده آل تکیه‌گاه ابزار باید حدود 6.30 میلیمتر با چوب فاصله داشته باشد و ابزارهای برش قبل از ارتباط با چوب باید با تکیه‌گاه ابزار ارتباط داشته باشند و روی آن قرار بگیرند.
علاوه بر این، فاصله بین نقطه تلاقی ابزار با چوب و ابزار با تکیه‌گاه باید فاصله محدودی باشد. هرچقدر فاصله بین این دونقطه بیشتر باشد، پشتیبانی از ابزار سخت‌تر خواهد شد.
2. از گونیا استفاده کنید | آموزش صنایع دستی چوبی
یکی از نکات ایمنی در خراطی که باید همیشه آن را رعایت کنید این است که گونیا را همیشه پشت لبه تیز ابزار و روی تکیه‌گاه قرار دهید. این نکته به شما کمک می‌کند تا ابزار موردنظر بخش زیادی از چوب را تراش ندهد یا بدتر به چوب گیر نکند و ابزار از دست خراط خارج نشود.
زمانی که کارش برش را با ابزاری مانند شیار زن شروع کردید، حتماً ابزار را روی تکیه‌گاه نگه‌دارید و در همین بین لبه پشتی ابزار را روی چوب قرار دهید تا با این کار نقطه تلاقی روی یا پشت گونیا باشد اما این موضوع را هم باید بگوییم که در این حالت هنوز ابزار برشی انجام نمی‌دهد. زمانی که تلاقی با ایمنی کامل برقرار شد، با استفاده از دست راست ابزار را به عقب کشیده ( به سمت بدن خود و به‌دوراز دستگاه خراطی ) تا زمانی که لبه برش دهنده ابزار با چوب تلاقی پیدا کند. در تمام فرآیند برش، گونیا باید نزدیک چوب باشد.
3. همیشه در راستای شیار چوب برش دهید
زمانی که کار خراطی را انجام می‌دهید، همیشه باید بر اساس شیار چوب برش دهید و خراط‌ها به این موضوع به‌اصطلاح برش سرپایینی نیز می‌گویند. برای مثال، زمانی که شما می‌خواهید یک شیار را در داخل چوب ایجاد کنید، باید برش را از لبه‌ها به سمت مرکز شیار ایجاد کنید. به برش از سمت مرکز و درنهایت به سمت لبه‌ها، برش سربالایی می‌گویند که کنترل آن بسیار سخت بوده و می‌تواند به‌راحتی باعث گیرکردن ابزار در داخل چوب شود (دلیل این موضوع هم کنترل همزمان برش سربالایی و گونیا و ابزار روی چوب است).
4. تیغ‌ها روبه‌جلو و اسکرپرها دنباله‌رو
زمانی که با ابزارهای خراطی مانند، شیارزن‌ها، چاقوها و دیگر ابزارهای برش‌کار می‌کنید، دست عقبی (دستی که روی دسته ابزار قرار دارد) باید همیشه پایین‌تر از دست جلوی ( دستی که روی تکیه‌گاه ابزار قرار دارد ) باشد. این موضوع باعث میشود تا ابزار همیشه در حالت روبه‌جلو قرار داشته باشد و چوب موردنظر به‌خوبی برش داده شود.
بااین‌حال اسکرپر باید در حالتی عکس اتفاق بالا قرار بگیرد. اسکرپر همانند چاقو برش نمی‌دهد ولی مانند یک چاقوی کره عمل می‌کند. به این صورت که دست پشتی باید بالاتر از دست جلویی باشد، این اتفاق باعث میشود تا لبه برش دهنده اسکرپر زیر تکیه‌گاه دستگاه قرار بگیرد و به‌طورکلی چوب را تراش دهد.
آموزش صنایع دستی چوبی خاتم کاری
شرح مراحل تولید خاتم
- طی نخستین مرحله از مراحل تولید خاتم، انواع استخوان و چوب ها را به رنگ های دلخواه انتخاب و خریداری می کنند.
- با ابزار مخصوص خود هر یک را به قطر 1 الی 5.2 میلی متر و طول 30 سانتی متر برش می دهند. بعد از این اقدام، به شکل مثلث هایی در می آیند که با سوهان کاری به فرم مورد نظر شکل می گیرند.
- حال برای تکمیل طرح به مفتول های سیمی نیاز دارید که به شکل مثلث هستند.
- جهت درست کردن خاتم ابتدا باید طرح اشکال مدنظر را به کمک استاد کار کشید.
- در این مرحله نیز باید مثلث ها را کنار هم دیگر قرار داد. قرار دادن مثلث های چوبی، فلزی و استخوانی در کنار هم به دستانی ماهر و هنرمندانه نیاز دارد. ناگفته نماند که چسباندن مثلث ها به وسیله سریشم صورت می پذیرد. برای استحکام و چسبیدن کامل اجزا به یکدیگر، نخی را محکم به دور کار می پیچند. پس از این اقدام، به اصطلاح «پره» درست می شود.
- در این مرحله از مراحل تولید خاتم، یعنی بعد از گذشت چند ساعت، نخ را از اطراف کار باز کرده و چهار تا از پره های ایجاد شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده را در مجاورت هم قرار می دهند. برای چسباندن آن ها به هم، از چسب استفاده می کنند.
- گل پیچی به مرحله ای از مراحل تولید خاتم گفته می شود که سیم مفتولی گردی را که به صورت شش ضلعی در آمده، در کنار هر ضلع، شش عدد سیم با سریشم می چسبانند و با نخ محکم می کنند. نتیجه این کار طرحی ستاره ای شکل خواهد بود.
- تا زمانی که به طرح مورد نیاز در آیند، این کار ها را بار ها تکرار می کنند.
- پس از دستیابی به نتایج مطلوب تا این بخش از مراحل تولید خاتم، طرح را زیر پرس و فشار قرار می دهند.
- با چندین مرحله برش کاری و چسباندن لایه های نازکی از چوب در کنار آن، طرح ابتدایی از یک خاتم حاصل خواهد شد.
آموزش صنایع دستی چوبی معرق کاری
ر اولین مرحله باید مواد اولیه و مصرفی را تهیه نمایید:
- چسب
- چسب فوری: برای چسباندن طرح بروی تخته سه لایی می باشد.
- چسب چوب: برای چسباندن قطعات چوبهای رنگی بر روی زمینه در کنار هم استفاده می شود.
- چسب کاغذی: برای گرفتن قاب دور تخته نئوپان زمینه کار برای ریختن رزین و پلی استر.
- مییخ
- میخ سایه: بسیار ریز با نوک باریک به طول 8 میلیمتر است و در مرحله ای که نقشهای بریده شده موقتاً بر سطح کار نصب می شوند مورد استفاده قرار می گیرد.
- میخ سنجاقی: میخی ریز به طول 12 میلیمتر است که برای نصب مدل بر سطح کار تخته پشت کار، چند سه لایی استفاده می شود.
- میخ کبریتی: میخی بزرگتر از دو نوع قبلی است و طول تقریبی آن 5 سانتیمتر است که در کارهای جانبی مورد استفاده قرار می گیرد.
- بتونه: برای بتونه و صاف کردن دور و پشت کار.
- رزین: خمیری است که با رنگ فوری مشکی مخلوط می شود سپس کبالت و پر اکسید را با نسبت 1 به 3 را با آن اضافه کرده و روی سطح کار معرق خام می ریزد.
- پلی استر: خمیری است شفاف که مانند رزین است و همان مراحل را طی می کند البته بدون رنگ می باشد.
- شر پولیش، پولیش سفید و قرمز: برای براق کردن سطح پلی استر می باشد که با کله نمد و پوست بره روی سطح کار را صیقل می دهند.
- تخته پیشکار یا میزکار: معمولا زیر کار معرق سه نوع می باشد:
- تخته چندلا
- نئوپان
- کلاف
!در صورتی که کار کوچک باشد از تخته چندلا یا نئوپان و اگر کار بزرگ باشد از کلافاستفاده می کنند.
مواد مصرفی تزئینی و کمکی در معرقکاری:
- خاتم: که در رنگ‌ها و طرح‌های هندسی مختلف ساخته میشود طول لنگه تا ۳۰ سانتیمتر و عرض آن تا ۲/۵ سانتیمتر و قطر آن تا ۲ میلیمتر است برای برش خاتم از اره مویی فلز بر نمره صفر استفاده میشود.
- سنگ‌های تزئینی: از سنگ‌های تزئینی پس از ساییدن و هم‌قطر کردن آن با چوبهای معرق در معرقکاری استفاده میشود.
- صدف: در معرق از صدف‌های طبیعی و مصنوعی استفاده میشود.
- صدف‌های طبیعی که در کنار سواحل دریا و اقیانوس‌ها یافت میشود و به آن گوش ماهی نیز می‌گویند. هر قدر اندازه صدف بزرگتر باشد بهتر است، قبل از استفاده باید صدف‌ها را پوست زد و صاف و یکنواخت کرد.
- صدف‌های مصنوعی که در بازار هم یافت می‌شوند گران‌قیمت می‌باشند. بعضی معرق‌کاران خود اقدام به ساخت صدف می‌کنند.
- عاج: استخوان است و برای تهیه رنگ سفید از عاج استفاده میشود ولی به علت گرانی کمتر مورد توجه و تمایل قرار می‌گیرد. جهت استفاده عاج استوانه‌ای را از وسط به دو نیمه کرده و از هر نیمه لایه‌هایی به ضخامت ۲ تا ۳ میلیمتر به صورت باریک می‌برند عاج طبیعی بیشتر در هند و آفریقا می‌باشد.
- فلزات: از ورقه‌های فلزاتی مانند برنج، مس، آلومینیوم،… که قطر آنها تا حدود ۲ میلیمتر باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد که با اره فلز بر نمره صفر بریده میشود.
- فیبر سفید: (شبه عاج) که در بازار یافت میشود و خارجی می‌باشد با اره مویی برش خورده و مصرف میشود.
مرحله دوم- انتخاب طرح و نقشه
در ابتدا باید طرح یا نقشه مورد نظر را انتخاب کرده و به اندازه مورد دلخواه درمی آوریم. در انتخاب طرح معرق هیچگونه محدودیتی نیست طرح هایی همچون گل و مرغ، اسلیمی، مینیاتور، رئال، نقاشی، رنگ و روغن، آبرنگ.
مرحله سوم- آماده سازی الگو و مدل معرق | آموزش صنایع دستی چوبی
بعد از انتخاب طرح باید آن را روی تخته سه لایی چسبانده که این کار با چسب قوی انجام میشود. سه لایی باید درست به اندازه ابعاد طرح باشد، برای چسباندن باید یک لایه نازک چسب روی دولایی و یک لایه نازک بر روی پشت طرح چسب مالید و پس از گذشت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه و نیمه خشک شدن چسب طرح را روی سه لایی چسباند.
البته شایان ذکر است اتصال الگو بر روی چوب به چند روش انجام می‌گیرد:
- اتصال الگو با میخ سایه: در این روش الگو را روی چوب قرار داده و با بستگی به بزرگی و کوچکی الگو با چند میخ الگو را روی چوب ثابت می‌کنیم.
- چسباندن الگو با چسب چوب: چسب را باید به صورت نقطه‌ای به زیر الگو زده آن را روی چوب قرار داده و پس از خشک شدن از کناره الگو شروع به بریدن می‌کنند.
- چسباندن الگو با چسب دورو: چسب دورو را که هر دو طرف دارای قدرت چسبندگی می‌باشد و می‌توان آن را بین چوب و الگو قرار داد و آنها را ثابت کرد اما این چسب گران است.
- چسباندن با چسب فوری: این روش که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و آن زمانی است که چسب‌های دیگر در دسترس قرار نداشته و میخ نیز نداشته باشیم در این روش مقداری چسب روی چوب و پشت الگو می‌زنیم و پس از مکث کوتاهی دو قطعه را روی هم قرار می‌دهیم.
مرحله چهارم- خرد کردن و نصب مدل
در ادامه باید مدل را خرد دو اقدام زیر انجام می شود:
- خرد کردن مدل: مدل را روی چوب فوفل درز شده ۱۹ به وسیله‌ی میخ سایه نصب می‌کنند و سپس این ترکیب را روی تخته‌ی پیشکار قرار می‌دهند و به وسیله‌ی اره‌ی مویی به قطعه‌های مختلف می‌برند.
- نصب مدل: مجموعه‌ی قطعه‌های خرد شده را براساس طرح نقشه روی یک تخته‌ی ۱۸ میلی‌متری، چند سه لایی یا تخته‌ی پشتکار، که یک قطعه نایلون سطح آن را پوشانیده است کنار یکدیگر قرار می‌دهند و به وسیله‌ی میخ سایه به تخته‌ی مذکور نصب می‌کنند.
مرحله پنجم- دوربری نقش‌ها | آموزش صنایع دستی چوبی
در مرحله بعد هر یک از قطعه‌های خرد شده را، که شامل قسمتی از زمینه و نقشه است، با برداشتن میخ سایه از روی تخته‌ی پشتکار جدا می‌کنند و روی پیشکار قرار می‌دهند و خطوط مربوط به نقش‌ها را دوربری می‌کنند. پس از بریدن چوب الگو را از آن جدا می‌کنیم. جهت سهولت در انجام کار و بالا بردن سطح کیفیت آن، بهتر است به قالب و چوب، چسب زیاد نزنیم.
!افراد راست دست برش را در جهت عقربه‌های ساعت یعنی از سمت چپ شروع می‌کنند و در سمت راست تمام می‌کنند و افراد چپ دست برخلاف آن را انجام می‌دهند از سمت راست شروع به برش کرده و در سمت چپ برش را تمام می‌کنند و این به خاطر دید و تسلط کافی داشتن بر کار می‌باشد.
!جهت بریدن قطعات کوچک بهتر است شکاف باریک باشد و برای بهتر نگه داشتن این قطعات می‌توان آنها را روی چند لایی بزرگتری قرار داد و برش زد.
در ادامه به تکنیک ها و نکاتی برای برش در معرق دقت نمایید:
- برای برش زدن خطوطی که حالت قلم‌گیری دارد و انتهای آن باریکتر از ابتدای آناست. در آغاز با اره تا انتهای خط برش می‌زنیم، سپس اره را از داخل آن خارج کرده و از جهت صاف تيغ وارد برش می‌کنیم و تا انتهای آن پیش رفته و در جهت مخالف می‌بریم به این ترتیب خط مورد نظر دارای تندی، کندی و گردی می‌باشد.
- در برش مواردی مانند برش گلبرگ با خط زدن طرح های پرندگان برای جلوه دادن کار می‌توان بر خلاف معمول، دسته کمان را کمی به طرف بالا متمایل کرده تا تیغ نسبت به کار زاویه جاده ایجاد نمایید. با این روش می‌توان خط را تا انتها برید، بدون آنکه از قسمت زیرین برش تا اخر رسیده باشد و طرفین برش از یکدیگر جدا گردد.
- در برش تپه‌ها و صخره‌ها برای صرفه‌جویی در چوب و همچنین زیبایی بیشترمی‌توان دو یا چند جز الگو را با هم روی چوبی که دارای طرح های متفاوت و با سایه روشن است، قرار داده و یکجا ببرید. سپس از روی خطوط چوب و یا مرزهای سایه روشن، قطعات را از هم جدا نمود به این ترتیب نقش زیبا بدست خواهد آمد.
- برای نشان دادن شکست صخره‌ها بهترین روش خط زدن در جهت رگه های زیبایی چوباست همچنین برای سه بعدی نشان دادن تخته سنگ‌ها می‌توان تنها از یک چوب استفاده نمود به این صورت که خطوط رج به رج یکدیگر عمود باشد.
- برای خط زدن قطعات با ابعاد کوچک، مانند برگ های ریز پیش از دور بریطرح می‌توان ابتدا خطوط داخلی گلبرگ ها را برش زد سپس دور قطعه را برید.
- هنگام برش زوایای تند طرح با کمان، در جا حرکت داده و طرح را همزمان می‌چرخانیمبه این ترتیب از شکستن تیغ جلوگیری شود و همچنین برای ممانعت از ایجاد سوراخ در زمان گردش طرح، کمان را به طرف عقب می‌کشیم تا قسمت برنده تیغ با چوب تماس پیدا نکند.
!جهت انجام کارهایی که به هیچ‌وجه نمی‌خواهیم داخل طرح خطی قطع گردد (مانند شمشک‌ها) برای رد کردن تیغ اره در چوب از دریل دستی استفاده می‌کنیم به این ترتیب که پس از ایجاد سوراخ بسیار ریزی در هر قسمت مخفی طرح، پیچ خروسک مقابل دسته کمان را باز کرده و پس از آزادشدن تیغ آن را از زیر سوراخ ایجاد شده وارد کار کرده در جای خود محکم می‌کنیم، سپس شروع به برش می‌کنیم پس از اتمام به ترتیبی که ذکر شده تیغ اره را خارج می‌کنیم.
مرحله ششم- تهیه و نصب زمینه‌ی اصلی
در این مرحله تخته‌ی سه لایی را که روی چوب فوفل یا گردوی زمینه قرار گرفته، را برداید تا قسمتی از زمینه‌ی اصلی نمایان میشود. سپس این قطعه‌ی فوفل را در جای خود مطابق نقشه، روی تخته‌ی پشتکار به وسیله‌ی میخ سایه به صورت موقت، نصب نمایید.
مرحله هفتم- انتقال و اتصال نقش ها بر روی چوبهای صنعتی
در این مرحله برای جایگزینی مدل باید دو اقدام انجام دهید:
- انتقال نقش: بعد از مرحله‌ی قبل، باقیمانده ی قطعه های خرد شده را که شامل یک قسمت از نقشهای اصلی و تخته‌ی سه لایی است از چوب فوفل که در زیر این مجموعه قرار دارد جدا می‌کنید. در ادامه چوب فوفل را کنار گذاشته و تخته سه لایی نقشه را به عنوان الگو استفاده نمایید. با انتخاب رنگ چوب، الگو را روی آن قرار داده و دوربری کنید و بنابراین عین نقش مورد نظر را با نوع و رنگ انتخابی به وجود می‌آورند و آن را بر جای اصلی خود، که در میان زمینه خالی است، روی تخته‌ی پشتکارقرار دهید. بدین ترتیب با این روش همه‌ی نقشهای خرد شده را از رنگ‌های مختلف چوب، صدف و عاج تهیه و جایگزین مدل می کنند.
- اتصال نقش ها: بعد از جایگزین کردن نقش های رنگیبه جای مدل اولیه، از سریشم و پودر حمرا، مایع غلیظ و چسبنده ای تهیه نموده و به وسیله‌ی انگشت سبابه روی تمام شیارهای بین نقش ها می زنید. بدین طریق تمام قطعه ها به هم چسبیده و ثابت میشود. در این مرحله میخ های سایه را از روی نقش‌ها برمی‌دارند. پس از چسبیدن نقش ها، نایلونی که قبلاً در زیر کار و روی تخته‌ی پشتکار قرار داده شده است برمی‌دارند و نقشهای چسبیده شده را برگردانده و پشت آن ها را سمباده ی نرم می‌کشید و در نهایت چسب هایی را که از میان شیارها به پشتکار نفوذ کرده را پاك نمایید.
مرحله هشتم- پرس کردن
در معرقکاری دو نوع پرس وجود دارد: پرس گرم و پرس سرد.
- پرس گرم: در این نوع، عملیات پرس به وسیله دستگاه پرس انجام می شود. در این پرس، دما و فشار برای پرس لازم است و چسبی که برای پرس استفاده میشود چسب گرم می باشد.
- پرس سرد: بررسی های دانوما حاکی از آن است که برای پرس سرد، روال زیر را دنبال نمایید:
- در ابتدا سطح تخته‌ی پشتکار را به وسیله ی کاردک به چسب گرمآغشته کرده و سپس نقشه‌ی معرق شده را روی آن چسبانده و برای ثابت نگاه‌داشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب کنید.
- در ادامه یک قطعه‌ی نایلون و سپس یک پتوی دولا را روی نقشه‌ی معرق شده قرار می‌دهند. این عمل برای جلوگیری از خرد شدن نقشه در زیر فشار دستگاه خواهد بود.
- ترکیب فوق را در میان دستگاه پرس قرار داده و آن را تنظیم کرده و تحت فشار قرار می‌دهند. قابل ذکر است که تعداد قید پرس بستگی به اندازه تابلو دارد؛ و حدودا با فاصله 30 سانتیمتر قید یا چوب را قرار می دهیم. علت استفاده از چسب رنگی این است که زیر رنگ سفیدک نزند و کار زشت جلوه ندهد.
!در پرس سرد، لازم است چسب چوب را با پودر رنگی مورد نظر که به رنگ چوب ها نزدیک است مخلوط کرده سپس چسب را بر روی زیر کار به وسیله کاردک یا قلم مو پخش می کنیم. علت استفاده از چسب رنگی این است که زیر رنگ سفیدک نزند و کار زشت جلوه ندهد.
مرحله نهم- دوربری کناره های تابلو
بعد از پرس شدن، اگر تابلو مورد نظر دارای اضلاعی ناصاف باشد، برای برطرف کردن آن، نخست، طول و عرض آن را توسط گونیا صاف بزنید. سپس در میان گیره قرار داده و اضلاع گونیا شده را رنده نمایید.
مرحله دهم- پرداخت اولیه تابلو معرق | آموزش صنایع دستی چوبی
بعد از پرس و دوربری کناره های تابلو، مرحله پرداخت و کار رنگ را با روال زیر انجام می دهیم.
- پرداخت اولیه: به دلیل متفاوت بودن ضخامت چوبهای صنعتی، سطح نقشهای معرق شده یکسان نیست و به منظور رفع آن با ماشین سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰ کاغذی آن را می‌سایند و این عمل تا مرحله‌ای که همه‌ی نقش‌ها دریک سطح یکسان قرار بگیرند ادامه دارد. لازم به توضیح است که اگر ماشین سمباده در دسترس قرار نداشت درصورتی که صدف یا عاج در معرق به کار برده نشده باشد می‌توان از وسیله‌ای به نام چوب‌ساب استفاده کرد.
- لیسه زدن و پرداخت مجدد: پس از پرداخت سطح کار، براده‌های چوب برصفحه‌ی شئ پراکنده هستند که به وسیله‌ی لیسه جمع آوری می‌شوند و مجدداً با سمباده‌ی شماره‌ی ۱ سطح شئ را صیقل می‌دهند. این عمل تا مرحله‌ای ادامه دارد که انگشت بر سطح شئ معرق شده بلغزد.
مرحله یازدهم- استفاده از پلی استر یا کیلر
اگرچه کاربرد پلی استر یا کیلر، به نوعی بخشی از فعالیت پرداخت در معرقکاری به حساب می آید، اما به دلیل قابلیت تفکیک، جزئیات و اهمیت این موارد جداگانه مطرح شده است. بنابراین در این مرحله برای ادامه فرآیند پرداخت، از پلی استر و یا کیلر استفاده می شود.
در مواقعی که تابلو معرقکاری شده از کیفیت بالایی برخوردار باشد، از کاربرد پلی استر بر اساس روال زیر استفاده می شود:
- محیط تابلو را به وسیله‌ی نوار چسب کاغذی به طریقی که ۲یا ۳ میلیمتر آن از سطح تابلو بالاتر قرارمی‌گیرد می‌چسبانیم.
- مخلوط پلی استر آماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه‌ی مورد نظر بریزید و سپس آن را به وسیله‌ی یک شانه ی کوچک روی تمام سطح پخش نمایید تا کاملاً زمینه و سطح نقشهای معرق شده را بپوشاند. همچنین برای سهولت کار می‌توان پلی‌استر را به وسیله‌ی پمپ بادی بر سطح پاشید.
- پس از 24 ساعت، پلی‌استر روی تابلو خشک شده که برای ظاهر ساختن نقش‌ها از زیر پلی‌استر، سطح آن را به وسیله‌ی سمباده‌ی لرزان (که صفحه‌ی سمباده‌ی شماره‌ی،۴۰ به آن متصل است) بسایید و مجدداً،
- برای شفافیت بیشتر، قشری نازک از پلی‌استر خالص بر سطح آن بپاشید که به هنگام خشک شدن حباب هایی روی آن ظاهر میشود و برای از میان برداشتن آنها از صفحه‌ی سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰۰ آبی استفاده می شود.
در مواقعی که تابلو معرقکاری شده از کیفیت بالایی برخوردار نباشد، برای حفاظت و جلای آن به جای پلی‌استراز کیلر استفاده میشود که طریق مصرف آن در پنج مرحله به شرح زیر می باشد:
- نخستین اقدام، انتخاب کيلر براق است و مقدار مصرف آن، اندازه‌ی مشخصی ندارد و می‌توان به مقدار دلخواه از آن استفاده کرد.
- غلظت این ماده برای پاشیدن روی کار زیاد است و به همین دلیل آن را با مقداری تینر فوری مخلوط نمایید تا رقیق‌تر شود.
- درون یک ظرف گود مقداری از ترکیب فوق را ریخته و به وسیله‌ی پیستوله (فوتک)، به طریقی که لوله‌ی بزرگ آن به صورت عمودی و حداقل ۵ سانتیمتر داخل مایع باشد قرار دهید و درون لوله‌ی کوچک‌تر که به صورت افقی قرار گرفته است، بدمید و بدین ترتیب مایع درون ظرف را می‌توان بر سطح کار به طور یکنواخت پاشید.
- پس از خشك شدن، با انگشتان دست، قطراتی از آب را بر سطح کار بپاشید و سپس سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰۰ (پوسته آب) را روی آن بکشید و بدین ترتیب حباب‌های ریزی که ایجاد شده از میان برداشته می شود.
- در خاتمه یک قشر نازک دیگر از کیلر بر سطح کار می‌پاشند.
!در این مرحله نکته‌ی مورد توجه این است که اگر بعد از دمیدن به درون پیستوله، کیلر پاشیده نشد حتماً غلظت مایع زیاد است که در این صورت مجدداً کمی تینر فوری به آن اضافه می‌کنند. همچنین برای سهولت کار می‌توان از پمپ بادی برای افشاندن کیلر استفاده کرد.
مرحله دوازدهم- پرداخت نهایی معرق کاری
در نهایت به وسیله‌ی دستگاه پرداختکه صفحه‌ی نمد به آن متصل شده است و با به کار بردن مواد جلا دهنده، سطح کار را پرداخت می‌کنند.
آموزش صنایع دستی چوبی سوخته کاری
راه‌ها و ابزارهای مختلفی برای انجام هنر سوخته نگاری وجود دارد. رایج‌ترین راه، سوخته نگاری روی چوب با هویه است. هویه مخصوص سوخته نگاری معمولا با مجموعه‌ای از سری یا نوک‌های مختلف عرضه میشود تا طراحی انواع شکل‌ها و بافته‌ای مختلف را امکان‌پذیر کند. به منظور انجام سوخته نگاری روی چوب باید یک هویه سوخته نگاری با کیفیت تهیه کنید. انواع مختلفی از هویه‌ها برای سوخته نگاری روی چوب وجود دارد. بعضی از آنها بعد از گرم شدن دمای ثابتی خواهند داشت و برخی هم امکان کنترل دماهای متفاوت را دارند. سوخته نگاری روی چوب با برق و انرژی الکتریسیته نیز امکان‌پذیر است. برای این کار به دستگاهی به نام لیختنبرگ نیاز دارید. این دستگاه طرح‌هایی شبیه به شاخ و برگ درخت یا رعد و برق بر روی سطح چوب ایجاد می‌کند.
چوب مناسب سوخته نگاری
اولین قدم برای انجام هنر سوخته نگاری انتخاب نوع چوب است. چوب مناسب سوخته نگاری باید الیافی ریز و یکدست داشته باشد. همچنین سطح چوب باید بدون هرگونه ناهمواری و خوردگی باشد تا هویه سوخته نگاری به خوبی روی آن عمل کند. چوبهایی مانند افرا و صنوبر گزینه‌های مناسبی برای سوخته نگاری هستند. افرا دارای رنگ روشن و الیاف و موج‌های بسیار ظریف است که باعث میشود جزئیات پیچیده طراحی سوخته نگاری شما جلوه زیباتری داشته باشند. هنگام کار با چوب افرا، توصیه می‌کنیم از یک هویه سوخته نگاری با کیفیت استفاده کنید که به دلیل سختی زیاد این چوب بتواند به خوبی سطح آن را بسوزاند. چوب صنوبر نیز یکی دیگر از گزینه‌های مناسب سوخته نگاری است. چوب صنوبر نسبت به افرا ارزان‌تر است. رنگ چوب صنوبر نیز مانند افرا، روشن بوده و یکدستی و ظرافت الیاف آن برای سوخته نگاری بسیار مناسب است.
روش کار سوخته نگاری | آموزش صنایع دستی چوبی
برای سوخته نگاری روی چوب طبق مراحل زیر عمل کنید.
1.آماده سازی چوب
بعد از برش دادن چوب به اندازه و شکل دلخواه، ظاهر و سطوح آن را با دقت چک کنید که عاری از هرگونه عیب باشد. اگر هر نوع شیار یا فرورفتگی در سطح چوب مشاهده کردید، یک پارچه مرطوب را تا کنید و روی آن قرار دهید. سپس اتوی لباس گرم را روی پارچه بگذارید و فشار دهید. این کار را تا زمانی ادامه دهید که قسمت‌های فرورفته بیرون بیایند. در نهایت صبر کنید تا چوب خشک شود. در مرحله بعد باید سطح چوب را سنباده بزنید. برای این کار می‌توانید کاغذ سنباده را دور یک قطعه چوبی صاف بپیچید. سپس سطح چوب را سنباده بزنید تا کاملا یکدست و صاف شود.
2. انتقال تصویر به سطح چوب
بعد از آماده شدن چوب، تصویر مورد نظر را جهت سوخته نگاری آماده کرده و آن را چاپ کنید. برای انتقال تصویر بر روی چوب به کاغذ پوستی یا کاغذ ترسیم نیاز دارید. کاغذ پوستی، کاغذ نازک و شفافی است که معمولا برای کپی‌برداری و انتقال طراحی مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاغذ پوستی خود را به اندازه تصویر برش داده و بر روی آن قرار دهید. سپس با استفاده از مداد، طرح چاپ شده را بر روی کاغذ پوستی بکشید. سپس کاغذ پوستی را بر روی سطح چوب قرار داده و مجددا مداد را روی خطوط طرح بکشید تا بر روی سطح چوب منتقل شود.
3. روش سوخته نگاری
هویه با نوک مناسب جهت انجام سوخته نگاری را انتخاب کنید و صبر کنید تا هویه گرم شود. سمت مسطح نوک برای ایجاد خطوط ضخیم، خطوط منحنی ملایم و سایه زدن استفاده میشود. از نوک هویه برای ایجاد جزئیات ظریف استفاده میشود. باید در استفاده از هویه سوخته نگاری بر روی چوی دقت لازم را داشته باشید؛ زیرا استفاده نادرست از هویه ممکن است باعث ایجاد سوختگی بسیار عمیق در چوب شود.
4. شروع سوخته نگاری
برای شروع باید سوزاندن سطح چوب را از ساده‌ترین قسمت شروع کنید. خطوط صاف و ابتدایی شکل، نقطه شروع مناسبی هستند. سپس می‌توانید به تدریج سراغ خطوط و قوس‌های پیچیده‌تر بروید.
5. سوخته نگاری جزئیات تصویر|آموزش صنایع دستی چوبی
وقتی سوخته نگاری خطوط اصلی و ابتدایی تمام شد، نحوه ادامه کار به ترجیح شما بستگی دارد. برخی از تصاویر به جزئیات زیادی نیاز دارند. مهم‌ترین نکته در مورد سوخته نگاری جزئیات تصویر، آهسته و با حوصله انجام دادن آنها است. تمرکز کردن روی این قسمت‌ها باعث میشود تصویر شما تا حد ممکن بدون نقص و سوختگی بیش از حد باشد.
6. مقدمات سایه زنی
وقتی خطوط اصلی و جزئیات تصویر تمام شد، نوبت به مرحله سایه زنی می‌رسد. پیش از سایه زنی بهتر است تا حد ممکن ایرادات و اشتباهات کار خود را با استفاده از سنباده اصلاح کنید. تمام سطح را از خاک اره و ذرات چوب تمیز کنید. انجام این کار برای سایه زنی مهم است.
سایه زنی چوب
سایه زنی به تصویر شما عمق می‌دهد و جلوه زیباتری به آن می‌بخشد. برای انجام سایه زنی باید به نقاط روشن و تیره و بافت قسمت‌های مختلف تصویر توجه کنید از همان نوک هویه‌ای که با آن خطوط را ایجاد کردید، برای سایه زدن استفاده کنید. هویه را طوری در دست بگیرید که گویی می‌خواهید یک خط صاف بکشید. سپس دست خود را به صورت دایره‌ای روی سطح چوب حرکت دهید. زاویه نوک هویه را تغییر ثابت نگه دارید. این کار را تا زمانی که چوب به رنگ دلخواه شما رسید ادامه دهید. برای افزایش میزان سوختگی چوب می‌توانید دمای هویه را افزایش دهید. یکی دیگر از راه‌های ایجاد سایه این است که نوک هویه را از یک سمت کار به سمت دیگر آن بکشید و این حرکت را تکرار کنید تا به میزان تیرگی دلخواه خود برسید. یکی دیگر از راه‌های ایجاد سایه و بافت بر روی چوب، ایجاد نقطه‌های ریز بر روی سطح موردنظر است. باید با استفاده از نوک ریز هویه، نقطه‌هایی کوچک و با فاضله بسیار کم بر روی سطح چوب بکشید تا روی تصویر خود علاوه بر سایه، بافت هم ایجاد شود.
در این مطلب سعی کردیم نگاهی کلی به مراحل آموزش صنایع دستی چوبی در رشته های مختلف بیاندازیم. اگر به رشته خاصی علاقه مند هستید آن را به طور تخصصی بیاموزید و کار خود را شروع کنید.
