در این مطلب قصد داریم با انواع گلیم دستباف مناطق مختلف ایران آشنا شویم .
تاریخچه انواع گلیم از گذشته
همانطور که گفتیم تاریخچه گلیم با تاریخ زندگی عشایری و بیابان و صحرا گردی پیوندی عمیق دارد. این کالای زیبا به عنوان زیرانداز چادرها، دارایی قابل فروش و ذخیره‌ای ارزشمند، وسیله‌ای برای حمل کالا روی حیوانات در معنی خورجین و امثال آن و همچنین به جای در و پنجره چادرها و به عنوان وسیله‌ای برای حفاظت چادر و چادرنشین‌ها از سرما استفاده می شد
رونق گلیم‌بافی چنان در طول تاریخ زیاد شده بود که در قرن ۱۷ و ۱۸ در فلات مرکزی ایران به عنوان جزئی جدانشدنی از جهیزیه دخترها به‌حساب می‌آمد و شهرهای فراهانی به عنوان مرکز تجارت گلیم شناخته می‌شدند و تاثیر فراوانی روی تجارت و اقتصاد شهرها داشت
در این زمانه هر روستایی که کارگاه تولید گلیم داشت به این معنی بود که یک ایل بزرگ یا قومی از عشایر در آن ساکن شده‌اند و زندگی یکجانشینی در پیش گرفته‌اند. همین جریان یکجانشینی و روی آوردن به زندگی شهری موجب تغییراتی در ساختار گلیم‌ها هم شد
بعدها اقبال عمومی به گلیم‌ها و راه یافتن آنها به بازارهای جهانی هم موجب ایجاد موج تغییراتی، در بافت گلیم‌ها و طرح و نقشه‌های آنها شد. به گونه‌ای که گلیم‌های سنتی را تنها می‌شد در نواحی سنتی‌تر و دور از مدرنیته دید
افغانستان که یک از بسته‌ترین کشورهای منطقه است؛ به مدد همین عدم ارتباط و زندگی سنتی یکی از آخرین مناطقی است که هنوز می‌توان در آن سنت‌های قدیمی بافت گلیم را یافت. در ایران معاصر هم تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه، موجب تحولی در گلیم‌بافی شد
در این مدرسه کارگاه‌هایی برای بافت گلیم هم تدارک دیده شده بود و اساتید مجربی از اطراف ایران برای آموزش هنرجویان گرد هم آمدند. استاد عیسی بهادری یکی از مهمترین شاگردان پرورش یافته در این مدرسه است که چهره‌ای مهم و تاثیرگذار در تاریخ معاصر بافندگی به ویژه گلیم ایران است
انواع گلیم دستباف و شناخت دقیق آنها
هنر گلیم بافی را می توان یکی از اصیل ترین هنرهای ایرانی به حساب آورد که با دیدن آن می توانید جلوه ای از هنر و ظرافت را در عین سادگی به وضوح مشاهده کنید.
به طور کلی گلیم نوعی دستباف به حساب می آید که بر خلاف قالی هیچ گونه پرزی ندارد و بیشتر در بین مردم عشایر و روستایی بافت آن رواج دارد.
گلیم ها ریشه در تاریخ ناحیه و منطقه ای دارد که در آن بافته می شود به همین خاطر طرح ها و رنگ های آنها بسته به این موضوع کاملاً متفاوت می باشد.
برای شناخت انواع گلیم دستباف باید به این موضوع دقت کنید که شما قصد دارید بر چه اساس و چه ویژگی هایی آنها را دسته بندی کنید؟ ما در این مقاله سعی کردیم بر اساس سه مشخصه؛ ابعاد، نوع بافت و ناحیه بافت آنها را برای شما دسته بندی کرده و مدل های مختلف را برای شما بررسی کنیم.
انواع گلیم از نظر نوع بافت
بر اساس شیوه و ابزاری که برای بافت آن ها استفاده می شود می توان انواع گلیم دستباف را در 3 دسته اصلی قرار داد:
1. گلیم ساده یا تخت
این نوع گلیم ها که با نام دو رو و ساده نیز شناخته می شود همانطور که از نام آنها می توان حدس زد به سبکی ساده بافته می شود به گونه ای که دو روی گلیم کاملاً یکسان می باشند و از دو طرف گلیم می توان استفاده کرد.
این نوع گلیم ها نسبت به سایر مدل ها دارای ضخامت کمتری می باشد و در بین انواع گلیم دستباف می توان گفت رایج ترین گزینه می باشد. لیم‌های قشقایی، سنه و بیجار در کردستان، مسند و گلیم‌های ساده اردبیل، سمنان و زنجان در این گروه قرار دارند.
2. گلیم یک رو یا ورنی
این نوع گلیم ها که با نام سوماک نیز شناخته می شود نسبت به گزینه قبلی دارای ضخامت کمتری می باشد دارای بافتی پود پیچ می باشند و دارای خواستگاهی قفقازی می باشد و از دیر باز در کشور ایران و ترکیه در حال بافته شدن می باشد.
اولین بافندگان این نوع گلیم ها عشایر بودند و همانطور که باید حدس زده باشید در مناطق ترک زبان ایران باید با محبوبیت بالاتری همراه باشد. ورنی در واقع یکی از انواع گلیم های استان های اردبیل و آذربایجان شرقی می باشد که دارای نقوش هندسی و حیوانات و نقش‌مایه‌های ساده می باشد.
رنگ هاي ورني، زمينه اي لاكي، سرمه اي، كرم، سفيد، پيازي و آبي روشن با نقوش حيوانات در وسط و حاشيه اي حداكثر به عرض 20 سانتي متر در طرفين دارند
3. گلیم برجسته یا پرزدار
در بین انواع گلیم دستباف این نوع بیشترین شباهت را به فرش های دستباف دارا می باشد و به اینگونه عمل می شود که از روی نقشه قالی بر روی چله گره زده می شود و در پایان پرزها و یا همان خامه های اضافی را میچینند.
البته لازم است به این موضوع اشاره شود که در این نوع گلیم ها زمینه به گونه ای ساده طراحی می شود و خیلی مانند فرش از طرح و نقشه های متنوع استفاده نمی شود.
انواع گلیم از نظر ابعاد و اندازه
گلیم ها به طور کلی نسبت به اندازه فرش های دستباف دارای اندازه کوچکتری بوده و نسبت به قالیچه بزرگتر می باشندو اگر بخواهیم انواع گلیم دستباف را بر اساس اندازه مشخص کنیم باید گفت:
۱. گلیمچه کوچک که با ابعاد میانگین ۶۵ * ۹۵ سانتی‌متر بافته می‌شود.
۲. گلیم با ابعاد میانگین ۱۱۰ * ۱۶۵ سانتی‌متر می باشد.
٣. گلیم میانه که اندازه آن حدود ۱۵۰ * ۲۵۰ سانتی‌متر می باشد.
۴. گلیم بزرگ به طور متوسط دارای اندازه ای ۲۸۰ سانتی‌متر درازا و ۷۰ سانتی‌متر پهنا می باشد.
۵. گلیم بلند که بیش از ۴۰۰ * ۲۰۰ سانتی‌متر است.
انواع گلیم دستباف از نظر ناحیه و منطقه
این نوع تقسیم بندی را می توان اصلی ترین و بهترین گزینه بیان کرد، زیرا همانطور که گفتیم بسته به منطقه ای که گلیم در آن بافته می شود هر گلیم دارای مشخصات و خصوصیات خاص خودش می باشد و شما برای شناخت گلیم مرغوب برای خرید لازم است که با تک آنها آشنا شوید.
1. گلیم قشقایی (معرف‌ترین گلیم ایران)
در بین انواع گلیم دستباف به طور قطع می توان گلیم قشقایی را از مشهورترین گزینه ها معرفی کرد و دلیل این شهرت را نیز می توان در تنوع استفاده از طرح و رنگ معرفی کرد.
در واقع این گلیم ها چون یا در زمان اتراق ایل و یا در هنگام کوچ کردن بافته می شوند و مناظر اطراف بافنده دارای تنوع و زیبایی بالا می باشد باعث می شود که طرح بافته شده دارای نتیجه ای خاص و ویژه باشد.
طرح‌های هندسی منحصر به فرد، ظرافت پشم، قدرت درخشندگی رنگ‌ها، استفاده از طرح های حیوانات مثل بز و طاووس از مهمترین و مشخصات گلیم های قشقایی می باشد.
2. گلیم شاهسونی (ظریف‌ترین گلیم)
از لحاظر معروفیت شاید تنها گزینه ای که بتواند با گلیم قشقایی رقابت کند همین گلیم شاهسونی می باشد. بافت گلیم در ایل شاهسون که جز بزرگترین ایل های ایران می باشد آنقدر بالا می باشد که گلیم های بافته شده توسط آنها به تنهایی خودشان در یک دسته جدا تقسیم بندی می شود.
اگر یادتان باشد در بخش اول یک دسته از گلیم ها را با نام ورنی معرفی کردیم؛ این دقیقاً همان گلیم بافته شده در این شاهسون می باشد؛ گلیم های بسیار ظریف که در بیشتر موقع دارای طرح های حیواناتی مثل آهو، اسب و پرندگان می باشد و با پشم زبر و خشک بافته می شود.
مشخصه دیگری که در گلیم های شاه سون مشخص می باشد استفاده از نگاره های بزرگ و برجسته می باشد که به صورت ردیفی در طرح مورد استفاده قرار می گیرد.
3. گلیم هرسین
در بین انواع گلیم دستباف که تا اینجا بررسی کردیم می توان گفت که گلیم هرسین بیشترین انعطاف را دارا می باشد و بافنده های آن بسته به ذوق و قوه تخیل خود بسیاری از طرح ها و نقشه ها را می بافند.
هرسین که یکی از منطقه استان کرمانشاه می باشد یکی از مراکز اصلی بافت گلیم ایران می باشد. رنگ های استفاده شده در گلیم های این منطقه بیشتر خاکستری ، سبز ، سفید ، قرمز، بنفش و اخیراً سرخابی می باشد.
از مشخصات و ویژگی های بارز دیگر گلیم هرسین می توان به پر بودن حاشیه ها و زمینه با طرح های بسیار متنوع می باشد، تا جایی که به ندرت می توان در آن فضای خالی پیدا کنید.
4. گلیم بلوچ
جالب است بدانید مردم این منطقه به خاطر شرایط محیطی و آب و هوایی همیشه تلاش کرده اند که آرزوی منابع آبی و مراتع را در طرح های خود نشان دهند. به همین خاطر گلیم های بلوچ را می توان سرشار از طرح های راه راه می باشد.
به طور کلی در این نواحی ساخت صنایع دستی با رنگ های قهوه ای، جگری، قرمز تیره، شتری و آبی تیره بسیار به چشم می خورد که با رنگ های شادی مثل سبز، زرد و قرمز ترکیب می شوند.
5. گلیم خمسه یا فارس
در استان فرس گلیم قشقایی بیشتر حجم بافت و تولید را دارا می باشد اما گلیم های دیگری نیز در این منطقه بافته می شود که معروفترین آن گلیم خمسه می باشد که برگرفته از نام پنج قوم شیرازی می باشد که با هم درآمیخته شده اند.
جالبه بدانید که در بین این پنج قوم؛ دو قوم عرب زبان می باشند، دو قوم ترک و یک قوم فارس. در این استان در بین انواع دارقالی تنها از نمونه های افقی و فلزی استفاده می شود و نوع گلیمی که بافته می شود سوماکی یا همان ورنی می باشد.
در گلیم خمسه استفاده از رنگ های زیبای حرف اول را می زند؛ و همچنین زمینه طرحی که بافته می شود بیشتر تیره است و روی آن ستاره هایی به صورت مورب به شکل لوزی های درهم بافته می شود.
سایر انواع گلیم دستباف
چون تعداد گلیم های بافته شده در ایران دارای تنوع و نوع های مختلفی می باشد در ادامه تنها به صورت مختصر آنها را معرفی می کنیم
گلیم لری: در بین انواع گلیم دستباف می توان این گلیم را جز باکیفیت ترین گزینه های معرفی کرد که بیشتر برای نگهداری وسایل و بافت خورجین از آن استفاده می شود.
گلیم زرند: این گلیم نیز توسط قوم های ترک شاهسون به صورت چاک دار بافته می شود که اصولا دارای اندازه ای دراز، باریک و در عین حال محکم می باشد.
گلیم سنه: این گلیم مخصوص شهر سنندج می باشد و دارای ظرافت خاصی است و استفاده از طرح های بوته ای و خط و موربی در آن بسیار رایج است.
گلیم کردستان: رنگ‌ها شامل قرمز پررنگ، کم‌رنگ، صورتی چرک و سبز پررنگ می باشد و از نخ پشمی دولا تابیده برای بافت آن استفاده می شود.
گلیم ترکمن: این گلیم ها محکم و سبک هستند و طرح ها براساس یک نقشه اصلی که گل نامیده می شود دسته بندی می شوند.
گلیم سنندج: سنندج هم یکی از مهمترین مراکز بافندگی فرش و گلیم ایرانی است. چنان که فرش‌های سنه و حتی بعضاً گره سنه در زمانی بسیار معروف بوده است. سیاست‌های برخی شاهان ایرانی مبنی بر کوچ کردها و سکونت اجباری آنها در شمال و شرق ایران هم موجب شد تا آنها با خود فرهنگ بافندگی را به شهرهای مختلف ببرند
نتیجه این کوچ را در شمال خراسان و مناطق غربی مازندران به خوبی می‌توان دید. اما خود سنندج همچنان یکی از قطب‌های بافت گلیم در ایران است. گلیم‌های سوماک سنندج با طرح لوزی‌های متداخل بافته می‌شود و بسیار چشم‌نواز هستند
گلیم مازندران
گلیم‌بافی و جاجیم‌بافی در مازندران نیز از دیرباز رونقی فراوانی داشت. کرچال دستگاه و کارگاهی بود که زنان روستایی در آن گلیم و جاجیم می‌بافتند و حالا هم نمونه‌های فراوانی از آن در مناطقی چون آلاشت، لفور و یا هزار جریب دیده می‌شوددر مازندران به دلیل رطوبت فراوان، مرسوم بود که کف خانه را با نمد می‌پوشاندند و بعد روی نمد را با گلیم فرش می‌کردند. همچنین در خانه‌های جنگلی و چوبی از گلیم برای پوشاندن دیوار و حفظ خانه از سرمای بیرون هم استفاده می‌کردند. اکنون در آلاشت سوادکوه گلیم‌های فراوانی بافته می‌شود. همچنین در نواحی سنتی‌تر مازندران مانند بلده، همچنان بافت گلیم ایرانی رواج دارد. بازار بزرگ فروش آنها همچنان شهرهای بزرگی چون ساری هستند
گلیم مسند عنبران
گلیم مسند عنبراناین نوع گلیم در عنبران، اردبیل بافته می‌شود و می‌توان گفت نقش‌های این گلیم از شیریکی پیچ اقتباس شده‌است و معمولاً ترنجی در وسط آن کمتر دیده می‌شود و گل متن که کشمیری نام دارد سراسر آن را با تکرار پر نموده‌است و گل‌های دیگری که در این گلیم عنبران به‌کارمی‌رود عبارتند از: خارا، گل شاه عباسی، گل گرمایی، جفت گل و یک حاشیه در این گلیم وجود دارد که حاشیه چرخی و دیگری حاشیه وکیلی نام گرفته‌اند
کاربردهای انواع گلیم ایرانی
گلیم‌ها با توجه با قیمت و همچنین ابعادشان گزینه مناسبی برای پوشاندن کف آشپزخانه‌ها و اتاق کودک هستند. استفاده از انواع ماشینی آنها هم دست هر دیزاینری را برای طراحی یک فضای سنتی یا مدرن باز می‌گذارد. به‌هر حال شما با قیمت کم می‌توانید محصولات متنوعی را در خانه‌تان قرار دهید
همچنین ابعاد متنوع آنها هم برای طراحی فضای داخلی بسیار مناسب است. گلیم‌فرش‌ها از ۲ تا ۱۲ متر در بازار موجود هستند؛ اما گلیم‌های دستباف عمدتاً ابعاد کوچکتری دارند
مزایا و معایب انواع گلیم ایرانی
مهمترین ایرادی که گلیم‌های برای پوشاندن کف خانه‌ها دارند، مسئله سرامیک است. این زیرانداز برای چادرهای ایلی و عشایری طراحی شده بود؛ ولی روی یک سطح صاف و صیقلی چون سرامیک و پارکت‌های امروزی، بسیار مستعد سر خوردن است. برای همین اگر برای خانه‌تان گلیم می‌خرید باید فکری هم برای ایجاد اصطکاک میان آن و کف خانه بکنید
مسئله بعدی شناخت گلیم دستباف از گلیم ماشینی است. این روزها گلیم‌های ماشینی هم تولید می‌شوند و باید بدانید که چگونه این دو را از هم تشخیص دهید. اما در مقابل گلیم‌ها به دلیل قیمت ارزان‌شان بسیار مورد استقبال هستند
این زیراندازها همیشه جواب‌های قابل قبولی برای پوشاندن نقاط عجیب و غریب خانه‌ها هستند. زیرا برای استفاده حداکثری از زمین خانه‌های طرح های نامتوازن در آنها اجرا می‌شود
برای همین معمولا در خانه‌هایی با گوشه‌های متعددی مواجه هستید که نمی‌توان آن را با قالی و قالیچه پوشاند؛ برای همین گلیم‌ها با توجه به تنوع ابعادی‌شان بهترین گزینه برای این مسئله هستند
گلیم فرش ماشینی یکی دیگر ازانواع گلیم
با توسعه کارگاه‌های فرش ماشینی، تنوع فراوانی هم در تولید محصولات دیگر نظیر گلیم هم پدید آمد. حالا گلیم فرش به‌عنوان یک گلیم ماشینی محصولی محبوب در میان خانواده‌های ایرانی است. این گلیم فرش‌ها تنوع طرح و نقش بیشتری دارند و با توجه به قیمت‌شان یک گزینه به‌صرفه به‌شمار می‌روند.
اگر به دیزاین مدرن خانه یا محل کارتان علاقه دارید، می‌توانید سراغ گلیم فرش‌ها بروید؛ چرا که آنها با توجه به طرح و نقشه‌های متنوع‌شان در دسته فرش‌های مدرن جای می‌گیرند. علاوه بر آن تراکم بافت آنها که اغلب ۴۰۰ شانه هستند، کیفیت بهتری از یک گلیم را به شما می‌دهند و در شست‌وشو و همچنین در برابر آلودگی‌ها مقاوم‌تر هستند. این گلیم فرش‌ها وزن سبکی هم دارند و جابه‌جایی آنها راحت‌تر است
دستگاه هاي بافت انواع گليم
الف- گليم ساده باف
دستگاه گليم ساده باف از يك كجو و چوب كمكي تشكيل شده و گليم به طور يكنواخت روي آن بافته مي شود.پشت و روي اين نوع گليم يكسان بوده و هر دو روي آن قابل بهره گیری است
ب-گليم چرخي باف
دستگاه گليم چرخي باف داراي چهار كجو است. هر كجو به وسيلة كمان هايي جا به جا مي شود.در اين نوع بافت پود از لا به لاي تمام تارها رد مي شود . بافت به صورت يكساني پيش مي رود.در پشت گليم پودهاي اضافي روي هم قرار مي گيرند و به اين دلیل حاصل كار، گليمي محكم و ضخيم با پشت و روي متفاوت خواهد بود كه فقط يك روي آن قابل بهره گیری است
ج- جاجيم باف
دستگاه بافت جاجيم داراي چهار كجو و چند كمان است. تفاوت اساسي بين جاجيم و ساير انواع گليم، رنگي بودن تارهاي آن است كه مانند پود در ظهور نقش ها مؤثرند.پشت و روي جاجيم همانند گليم ساده بافت يكسان است
د- گليم سوزني ( سوماك
دستگاه گليم سوزني داراي يك كجو است و به طور كلي از نظر ظاهر به دستگاه بافت گليم ساده شباهت دارد.در اين بافت پودهاي اضافي در پشت گليم به صورت آزاد باقي مي ماند.بافت اين نوع گليم در ميان عشاير بسيار معمول است . اغلب براي تزئین مورد استفاده قرار مي گيرد
گليمچه
نوع ديگري از گليم هاي ايراني است كه در بيجار و روستاهاي اطراف سنندج با استفاده از شيوة بافت و مواد اولية ديگر انواع گليم تهيه مي شود
تفاوت آن با گليم هاي معمولي كوچك بودن آن است و نقوش آن نيز متنوع تر از گليم است چنانچه گليم هاي كردستان اكثراً داراي اشكال ساده و نقوش آن بيشتر به صورت خطوط افقي است در حالي كه گليمچه هاي كردستان غالباً داراي نقوش متنوع میباشند
در روستاهايي از بخش هاي ساري نوعي گليمچه با تار پنبه اي و پود پشمي در ابعاد 70 × 110 سانتي متر بافته مي شود در سال هاي اخير متقاضيان زيادي دارد
زيلو
در اغلب مناطق روستايي با نخ پنبه اي بافته مي شود و بيشتر بعنوان زيرانداز تابستاني مورد استفاده قرار مي گيرد
در بيشتر نقاط، زيلو با دستگاه هاي بافندگي بافته مي شود، ولي در مناطق روستايي شهرهاي تهران ، ساوه، كاشان و يزد به شيوة بافت گليم بافته مي شود.ظاهري زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقايسه با ديگر انواع گليم نيست
زیاد ترين مادة اولية زيلو بافي را نخ پنبه اي تابيده شده تشكيل مي دهد و معمولاً 6 تا 8 نخ يك لا در كنار يكديگر قرار مي گيرند و تابيده مي شوند و به مصرف پود مي رسند
پِلاس يا پالاس
ظاهري شبيه گليم درشت بافت دارد و در برخي مناطق از جمله يزد توليد مي شود.تار و پود آن از پنبه است و در اندازة 250×350 سانتي متر بافته مي شود
مَسنَد
در روستاهاي بخش نمين شهرستان اردبيل نوعي گليم با ابعاد كوچك (100×150 سانتي متر ) بافته مي شود كه مسند نام دارد و سابقة بافت آن در اين محل به 50 سال مي رسد. مسند داراي طرح هاي محلي بوده و از ظرافت و زيبايي خاصي برخوردار است
جُل
در جل نقوش به صورت سوزن دوزي است كه پس از اتمام بافت زمينه اي ساده بر روي آن دوخته مي شود. اين نوع بافت ها از يك طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند.جل براي پوشاندن چهار پايان عرق كرده استفاده مي شود
سجاده
فقط براي نمازگزاري بافته مي شود و نقشي نزديك به نقش محرابي قالي دارد و به دليل كوچكي و سبكي حجم آن نمازگزار مي تواند آن را با خود حمل كند
چيق
در بيشتر ايلها براي ديوار چادر با قسمت كردن چادرها به كار برده مي شود. چيق ها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زيبايي را دارند.نقوش خاص چيق ها به دليل واحد درشت بافت كه در چيق يك ني است همان نقوش سنتي گليم هاست كه بنا به روش بافت تغيير كرده است
كوچه
نوعي زير انداز به معني نمد سفيد يا خاكستري رنگ است كه براي پوشاندن ديوار چادرها از آن استفاده مي شود
اِنسي
قاليچة خاصي كه اثاثيه را با آن مي بندند
مَفرش
مفرش نيز براي بستن اسباب منزل از قبيل رخت خواب و ساير ضروريات زندگي و مسافرت مورد استفاده است و اكنون فقط در ايل هايي كه هنوز به زندگي كوچ نشيني خود ادامه مي دهند وجود دارد
جَوال
كيسه هاي بزرگ و (توبره) يا توربا است. اين كيسه ها را چادر نشينان به ديوار مي آويزند.جوال به نوعي انبار آذوقه است
خورجين
بافته هايي است كه چادر نشينان همراه خود دارند
آخرین دیدگاه‌ها