صنایع دستی ایران یکی از شاخص ترین صنایع هنری است که ریشه های عمیقی در فرهنگ و تاریخ این سرزمین دارد. صنایع دستی ایران از تنوع بسیار گسترده ای برخوردار است و با فاصله زیاد با سایر صنایع دستی در دنیا حرف اول را می زند.
تاریخچه‌ی صنایع دستی در ایران و سراسر جهان تا اوایل پیدایش تمدن‌ها می‌رسد. آن زمانی که انسان‌ها برای اولین بار از چوب و سنگ لوازم مورد نیاز خود همانند تیر و چاقو و … می‌ساختند. در سراسر تاریخ، ایران در کنار دیگر کشورهایی همانند چین و هند، به عنوان اصلی‌ترین مراکز تولید انواع صنایع دستی شناخته می‌شود.
علت غنی بودن تاریخچه تولید انواع صنایع دستی در ایران را می توان به شرایط جغرافیایی و همین‌طور تمدن و فرهنگ مردمان نواحی مختلف ربط داد. تاریخ ایران با در برداشتن حکومت‌ها و فرهنگ‌های مختلف تاثیر بسیار زیادی بر ذوق هنرمندان نیز داشته است، چنان چه امروزه باستان شناسان معتقدند مرور و بررسی صنایع دستی را باید از زمان آغاز تمدن و حتی پیش از آن شروع کرد. با توجه به این موارد می‌توان تاریخچه مفصلی برای هر یک از هنرها و صنایع دستی اصیل ایرانی از کار با فلزات و کتیبه‌های مختلف گرفته تا سفالگری و نساجی بیان کرد.
تاریخچه صنایع دستی ایران در دوران ساسانی
در دوره ساسانیان ، هنر و معماری ایران یکی از دوره های اوج خود را ثبت کردند و صنعتگران ساسانی صنعت فلزکاری ایران را به کمال رساندند. نمونه های بسیاری از سینی ها و ظروف در طرح های مختلف آن دوران که در کشورهای مختلف از جمله در روسیه کشف شده است ، مهارت فوق العاده فلزکاران در زمان ساسانیان را نشان می دهد.
همچنین باید به ریخته گری نقره ای که برای ساخت بشقاب ، کاسه ، فنجان و حصیر استفاده می شود ، اشاره کرد ، که گاهی اوقات به شکل پرندگان و سایر حیوانات ساخته می شود. ظروف طلا ، نقره یا سایر فلزات تزئین شده با روش طلا یا مینای دندان از جمله هنرهای مربوط به فلزکاری ساسانی میباشد .
تاریخچه صنایع دستی ایران در دوران سلجوقی
بدون شک دوران سلجوقیان درخشان ترین عصر فلز ایران است. زیرا در این دوره ، انواع ظروف و محصولات فلزی به سبک قالب مسی و قالب نقره و همچنین با روشهای ساخت ، حکاکی و مشبک سازی ساخته می شد. در دوران سلجوقیان روش های جدید دیگری برای فلزکاری وجود داشت که شامل استفاده از فلزاتی مانند مس و نقره در سایر آلیاژهای فلزی بود.
تاریخچه صنایع دستی ایران در دوران صفویه
شکی نیست که فرش ایران در دوران صفویه پررونق ترین دوران خود را گذرانده است و از آن زمان شاهکارهای ارزشمندی خلق شده است. زیباترین فرشهای ایران در عصر صفویه به فرش اردبیل معروف است که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود.
تبریز ، همدان ، کاشان ، کرمان ، اصفهان و هرات مهمترین مراکز قالیبافی ایران بودند. در عصر صفویه ، فرش به کشورهای اروپایی صادر می شد و یکی از معروف ترین آنها فرش هایی بود که به لهستان صادر می شد و به فرش های لهستانی معروف است.
شاید بد نباشد با برخی از تاریخ و محبوب ترین صنایع دستی ایران آشنا شوید.
هنر و معماری ایران بازتاب یک سنت فرهنگی 5000 ساله با پیشرفت چشمگیر در طول تاریخ است. هنرمندان متعددی اقلام زیبایی تولید کرده اند که در سراسر جهان شناخته شده است. از معروف‌ترین صنایع دستی ایران می‌توان به فرش ایرانی، میناکاری (حک‌کاری روی نقره)، مینیاتور، خاتمکاری و قلمزنی (فلزکاری) اشاره کرد.
ایران صنایع باستانی زیادی دارد. گستردگی و گستردگی این شاخه ها را می توان به چند زیرمجموعه تقسیم کرد که نشان از تنوع و شکوفایی سطح هنرهای سنتی و ریشه آن در تاریخ غنی ایران دارد.
**** فرش ایرانی
فرش ایرانی کالایی جدایی ناپذیر از هنر و فرهنگ ایرانی است. بی شک یکی از برجسته ترین مظاهر زبان فارسی است که قدمت آن به ایران باستان (حدود 500 سال قبل از میلاد) برمی گردد. «مهارت های سنتی قالی بافی» در استان فارس و شهرستان کاشان در سال 2010 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.
نقش و نگار فرش ها شما را به یاد باغ ایرانی می اندازد که مملو از گیاهان، پرندگان و حیوانات دیگر است. پشم، پنبه و ابریشم رایج ترین مواد در قالی بافی هستند.
رنگهای سنتی مورد استفاده در فرش ایرانی از گیاهان و حشرات گرفته می شود. به عنوان مثال، قرمز از “روناس”، زرد از “پیاز”، و سیاه از “سیب بلوط”.
*** میناکاری (میناکاری)
هنر میناکاری یا میناکاری هنر آتش سوزی است که برای تزئین روی فلز و کاشی با لعاب مینا استفاده می شود. نقوشی که برای میناکاری استفاده می شود، بسته به سلیقه هنرمند، طرح های سنتی است. در ایران میناکاری بیشتر روی مس و نقره انجام می شود. میناکاری و تزیین فلزات با پالتوهای رنگارنگ و پخته یکی از رشته های هنری ممتاز در اصفهان است.
بزرگ ترین استاد میناکاری اصفهان شکرالله صنیع زاده است که جدش نقاش نامی بوده است. یکی از آثار ارزشمند این استاد برای چاپ تمبر یادبود صنایع دستی ایران در سال های 87-1387 مورد استفاده قرار گرفت و به عنوان میراث ملی به ثبت رسید. این هنرمندان در خیابان چهارباغ و حوالی میدان نقش جهان آثار خود را عرضه می کنند.
**** مینیاتور
مینیاتور ایرانی نقاشی غنی و پرجزئیات با الگوهای مذهبی یا اساطیری است. بر اساس شواهد، هنر نقاشی مینیاتور در ایران از قرون اولیه پس از اسلام و پس از فروپاشی ساسانیان آغاز شد. با این حال، این هنر در قرن سیزدهم در زمان سلسله صفویه شکوفا شد. یکی از مشخصات مینیاتور ایرانی رنگ آمیزی روشن است که در آن رنگدانه ها بر پایه معدنی هستند.
اولین مینیاتورهای نقاشی شده در جهت افقی بدون هیچ قاب ظاهر می شدند. قالب عمودی اولین بار در قرن چهاردهم معرفی شد.
*** خاتمکاری
خاتم کاری هنر تزئین سطوح چوبی با روکش های کوچک موزاییک مانند به صورت مثلث هایی است که از چوب ها و مواد مختلف ساخته شده اند. این مواد عبارتند از چوب آرکا، آبنوس، چوب درخت مرکبات، چوب عناب و استخوان های شتر، اسب و گاو.
قدمت قدیمی‌ترین اثر خاتم کاری به دوره صفویه بازمی‌گردد، اما شواهدی در دست نیست که این هنر دقیقاً از چه زمانی آغاز شده است. آثار مشابهی در کشورهای دیگر مانند سوریه و لبنان وجود دارد اما مهد خاتم کاری ایران است.
شهر اصفهان در دوره صفویه مرکز اصلی خاتم بوده است، اما پس از آن در شیراز رواج یافت. از آن برای تولید اشیایی مانند تخته نرد، تخته شطرنج، قفسه قرآن، قاب و جعبه های کوچک استفاده می شود.
*** قلمزنی (حکاکی)
قلم زنی هنر کنده کاری نقوش عالی بر روی فلزاتی مانند مس، برنج، نقره و طلا است. اصفهان نیز مانند سایر هنرهای ایرانی، مرکز اصلی قلمزنی با پیشرفت چشمگیر در دوره صفویه است.
